اگرچه تغییرات اقلیمی سال‌های اخیر به واسطه کم آبی و کاهش بارندگی بیشتر با زمین‌های سوخته و ترک خورده تصویر سازی شده، اما به اعتقاد کارشناسان تبعات آن گسترده‌تر و عمیق‌تر از این حرف‌ها و تصاویر است. یکی از تبعات درازمدت تغییرات اقلیمی در مازندران که قطب کشاورزی ایران محسوب می‌شود و بخشی از تأمین امنیت غذایی کشور را برعهده دارد، آسیب پذیر شدن گونه‌های مختلف کشاورزی به ویژه در مناطق جلگه‌ای است. گونه‌های کشاورزی در مازندران علاوه بر نیازمندی‌شان به آب و بارندگی کافی، در برابر کاهش یا افزایش ناگهانی دمای هوا نیز حساس هستند. به عنوان نمونه بارندگی‌های بی موقع ماه مرداد امسال که در مازندران به ماه «انجیر پزان» هم معروف است؛ سبب شده تا میوه درختان انجیر مرغوبیت کافی نداشته باشند، همان گونه که گرمای سوزان ماه‌های خرداد و تیر بر مرغوبیت گونه‌های دیگر ازجمله صیفی جات اثر گذاشت و گوجه‌های کم آب و خیارهای پوک روی دست کشاورزان گذاشت. این که باغداران مازندران در نیمه فصل پاییز که اوج رسیدن میوه مرکبات محسوب می‌شود مانند سال ۹۵ شاهد بارش سنگین برف و کاهش دمای هوا تا ۱۰ درجه زیر صفر باشند یا برنج کاران در ماه خرداد و اوایل تیر که زمان رسیدن شالی است با افزایش دمای هوا و رسیدن آن به بالای ۴۰ درجه مواجه شوند، واقعیتی گویا از مخاطرات تغییرات اقلیمی علیه گونه‌های کشاورزی استان است. استان مازندران براساس خصوصیات دما، بارش و توپوگرافی منطقه به دو نوع آب و هوای معتدل خزری و آب و هوای کوهستانی تقسیم می‌شود. آب و هوای کوهستانی نیز خود بر دو نوع معتدل کوهستانی و سرد کوهستانی قابل تقسیم است.
آب و هوای معتدل خزری، جلگه‌های غربی و مرکزی استان تا کوهپایه‌های شمالی البرز را دربر می‌گیرد. در این نواحی به دلیل کمی فاصله کوهستان و دریا رطوبت تجمع می‌یابد که به عنوان پیامد آن می‌توان بارش‌های قابل ملاحظه و دمای معتدل را ذکر کرد. میانگین بارندگی سالانه در نوار ساحلی استان حدود یک هزار میلی متر است. توزیع مکانی آن از غرب به شرق با کاهش همراه است؛ در حالی که توزیع زمانی آن در صورت حاکمیت وضعیت نرمال حداکثر در فصل پاییز و حداقل آن در بهار رخ می‌دهد. آب و هوای معتدل کوهستانی هم با افزایش تدریجی ارتفاع از اراضی جلگه‌ای به سوی دامنه‌های شمالی ارتفاعات البرز و فاصله از دریا بر نوار ارتفاعی یک هزار و ۵۰۰ تا سه هزار متری حاکم است که کاهش میزان بارندگی سالانه و همچنین کاهش متوسط درجه حرارت ماهانه از ویژگی‌های آن است. آب و هوای سرد کوهستانی هم در نوار ارتفاعی بالاتر از سه هزار متر شامل قلل کوهستان‌های دامنه شمالی البرز حاکم است. در این مناطق دمای هوا به شدت کاهش می‌یابد و یخبندان‌های طولانی ایجاد می‌شود. همچنین در این مناطق ریزش‌ها بیشتر به صورت برف است که در دوره طولانی سرد سال روی هم انباشته شده و تا اواسط دوره کوتاه گرم سال نیز دوام دارد. در همین مناطق و در قله کوه‌های دماوند، علم کوه و تخته سلیمان شرایط ایجاد یخچال‌های کوهستانی و انباشت دائمی برف فراهم شده است. بر اساس داده‌های آماری هواشناسی و همچنین اظهارنظر کارشناسان کشاورزی، تغییرات اقلیمی سال‌های اخیر بر هر سه منطقه آب و هوایی مازندران اثرگذاری کرده و بیشترین تبعات منفی را هم برای گونه‌های کشاورزی و دیگر گیاهان به عنوان داشته‌های اصلی استان مازندران به همراه داشته است.
به گفته رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی مازندران گونه‌های مختلف کشاورزی، تغییرات اقلیمی سال‌های اخیر به ویژه افزایش دما و کم بارشی سبب شده برای برخورداری از دمای متعادل و موردنیاز برای رشد و نمو دست کم تا یک صد متر به سمت ارتفاعات کوچ کنند. براساس اطلاعات هواشناسی مازندران، میزان دما و به تبع آن تبخیر آب در سطح کشور و استان در سال‌های اخیر روند افزایشی داشته، به طوری که امسال دمای هوای مازندران بیش از ۲ درجه نسبت به نرمال بلندمدت افزایش نشان می‌دهد. گزارش شرکت آب منطقه‌ای مازندران هم نشان می‌دهد که افزایش دما سبب ذوب زودهنگام برف و از دست رفتن ذخیره منابع آبی استان شده است؛ به گونه‌ای که امسال برف ارتفاعات البرز در همان ماه فروردین ذوب شده، درحالی که هر ساله روند ذوب شدن تا اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد به درازا می‌کشید و از این طریق آب کشاورزی استان را تأمین می‌کرد. آمار این شرکت حاکی است که وسعت ذخیره برف استان هم از ۱۳ هزار کیلومتر مربع سال قبل در ارتفاعات، امسال به سه هزار کیلومتر مربع کاهش یافت. دست کم ۷۰ درصد از مساحت حدود ۲۴ هزار کیلومتر مربعی مازندران معادل یک میلیون و ۶۹۱ هزار هکتار را عرصه‌های طبیعی تشکیل می‌دهد که از این میزان ۴۶۰ هزار هکتار زمین‌های کشاورزی اعم از زراعی و باغی است. کشاورزان و باغداران مازندران براساس گزارش‌های رسمی سالانه ۷۲ نوع محصول تولید می‌کنند، ولی نکته قابل توجه این که بخشی از زمین‌های کشاورزی استان هر ساله تا سه بار زیرکشت قرار می‌گیرند. محققان و کارشناسان بخش کشاورزی می گویند تغییر اقلیم سبب شد تا بسیاری از اطلاعات و داده‌های کشاورزی زراعی و باغی که در زمان‌های گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفت، دیگر کارایی لازم را نداشته و باید باز طراحی شوند.
آنان معتقدند با توجه به تغییر اقلیم ناشی از افزایش دما و کم بارشی، شاخص‌های مهم الگوی کشت، تاریخ کشت و برداشت، دوره آبیاری، زمان استفاده از سموم و نوع کود نیاز به تغییر دارند. شاخص‌های اقلیمی کشاورزی، اثر عوامل اقلیمی مؤثر بر رشد گیاهان را با استفاده از پارامترهای هواشناسی محاسبه و تصویری از وضعیت رشد، نمو و تولید محصولات زراعی در شرایط مختلف آب و هوایی ارائه می‌دهد. به راین اساس، در شرایط تغییر اقلیم شاخص‌های اقلیمی کشاورزی نیز دستخوش تغییر شده که با ارزیابی تغییر این شاخص‌ها امکان بررسی واکنش گیاهان زراعی به شرایط اقلیمی آینده میسر خواهد بود. برنج، مرکبات، آبزی پروری، گل و گیاه و دام و طیور از مهم‌ترین محصولات کشاورزی مازندران محسوب می‌شود که رتبه نخست را به لحاظ مقدار تولید و ارزش افزوده اقتصادی در کشور دارد. مجتبی محمودی، رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی مازندران درباره تأثیرات و تبعات تغییرات اقلیمی گفت: تغییرات اقلیمی سریع برای کشاورزی و منابع آبی استان نگران کننده است. با توجه به شکنندگی و حساسیت بسیار بالای محیط زیستی، کمبود بارش و افزایش دما اکولوژی استان را در خطر گسترش شیوع انواع آفات و بیماری نیز قرار داده است. وی با اشاره به این که هنوز مؤسسات و واحدهای تحقیقاتی داده‌های تغییر اقلیمی را به صورت کامل به دست نیاورده‌اند و تحلیل‌ها برای رشد و نمو گونه‌های مختلف کشاورزی شروع نشده است، گفت: مشاهدات و تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که به دلیل افزایش دمای هوا، گونه‌های کشاورزی استان برای رسیدن به دمای متعادل باید تا یک صد متر به سمت ارتفاعات کوچ کنند. از آن جایی که تغییر اقلیم با افزایش دما سریع در حال انجام است، الگوی کشت محصولات کشاورزی در استان با وجود هزینه‌های سنگین، دوباره باید انجام شود.
وی افزود: مؤسسات تحقیقات کشاورزی باید براساس تغییر اقلیم رقم‌های مختلف محصولات کشاورزی مقاوم به گرما و کم آب بر را بر اساس شرایط اقلیمی جدید استان تهیه کنند. محمودی وضعیت منابع آبی استان مازندران و برداشت بی رویه و غیراصولی برای مصارف کشاورزی را هم نگران کننده توصیف کرد و گفت: اگر روند بالا کشیدن آب از چاه‌های کشاورزی به همین صورت ادامه یابد، با ورود آب شور دریای خزر به منابع آب‌های زیر زمینی، آینده وحشتناکی در انتظار کشاورزی استان خواهد بود. در چنین شرایطی به هیچ عنوان کشت دوباره برنج جایز نیست و باید با جدیت با برداشت کنندگان آب از سفره‌های زیرزمینی برخورد شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد حتی آبیاری قطره‌ای که با هزینه ۸۵ درصدی دولت در باغ‌های استان در حال انجام است، به دلیل ناآگاهی و نبود آموزش‌های لازم، بلااستفاده رها می‌شود و باغداران همچنان درختان را به شیوه غرق آبی آبیاری می‌کنند. محمودی بر ضرورت توجه ویژه به کشت گلخانه‌ای محصولات کشاورزی در مازندران تأکید کرد و افزود: با توجه به این که تنش‌های محیطی در استان بسیار بالا است، کشت گلخانه‌ای مهم‌ترین راهکار برای توسعه کشت انواع محصولات زراعی و باغی در استان است. به هر حال به اعتقاد کارشناسان حوزه‌های مرتبط با محیط زیست، منابع طبیعی، کشاورزی و آب، آنچه در حال حاضر از تغییرات اقلیمی در مازندران نمایان می‌شود حتی در حد نوک کوه یخ هم نیست؛ اما با گذشت زمان تبعات آن بیش از پیش نمایان و مقابله علمی با آن هم دشوارتر می‌شود.
این مطلب اولین بار در ماهنامه کشاورزی و غذا به قلم سید رضا هاشمی کرویی منتشر شده است.
