هرکس که دماوند را از دور و نزدیک ببیند، آروز می‌کند که یک‌بار بتواند تا نوک قله آن صعود کند و هرساله کوهنوردان بسیاری برای صعود به قله دماوند برنامه ریزی می‌کنند. شاید جالب باشد که بدانیم اولین کسی که به قله دماوند صعود کرده است چه کسی بوده است؟ آن‌گونه از شواهد تاریخی برمی‌آید نخستین کسی ه ادعای صعود به دماوند را کرده است ابودلف خزرجی است که در سال ۳۴۱ هجری در سفرنامه خود به صعودش اشاره کرده است و شرحی از قله دماوند داده است. از او کتابی به نام رساله الثانیه ابودلف خزری باقی مانده است که ترجمه آن به نام سفرنامه ابودلف در ایران (در سال ۳۴۱ هجری) توسط فرهنگ ایران زمین در سال ۱۳۴۲ منتشر شده است. پس از وی قزوینی، مسعودی، ابن فقیه و نیز ناصرخسرو اشاراتی به صعود دماوند داشته‌اند. در زمان‌های قدیم عده‌ای خود را به قله دماوند رسانده بودند. ناصر خسرو در سفرنامه‌اش نوشته است که گویند بر سر دماوند چاهی است که نوشادر و کبریت (گوگرد) از آن گیرند. صاحب آثار البلاد و اخبار العباد (زکریا بن محمد بن محمود قزوینی) با نقل قولی دست دوم می‌گوید که عده‌ای از اهالی آن نواحی می‌گفته اند که در طی پنج روز و پنج شب به قله دماوند رسیده‌اند و قله آن را مسطح با مساحت صد جریب یافته‌اند گرچه از دور به مخروط می‌ماند. اما اولین صعود اروپاییان به قله دماوند را می‌توان به توماس هربرت انگلیسی در سال ۱۰۰۶ ش (۱۶۲۷ م) از جبهه جنوبی نسبت داد. پس از وی صعود موفقیت آمیز به قله دماوند در سال ۱۸۳۷ توسط تیلر تامسن صورت گرفته است. همچنین نخستین صعود مستند ایرانی به این قله، به سال ۱۸۵۷ باز می‌گردد که تیم سرهنگ محمدصادق خان قاجار ارتفاع آن را ۶۶۱۳ ذرع تعیین کرد.
کوه دماوند که به عنوان بلندترین کوه ایران و خاورمیانه و همچنین بلندترین قله آتشفشانی آسیا شناخته‌شده است در شمال ایران قرار دارد. در مورد دلیل نام‌گذاری دماوند در فرهنگ معین این‌چنین آمده است: دم (دمه، بخار) + اوند = دماوند؛ دارای دمه و دود و بخار (آتشفشان)
قله دماوندکجاست؟
کوه دماوند در بخش مرکزی رشته‌کوه البرز و در جنوب دریای خزر و در بخش لاریجان شهرستان آمل قرار دارد. کوه دماوند سربلند هم‌اکنون از نظر تقسیمات فعلی استانی ایران در استان مازندران قرار دارد و از شهرهای تهران، ورامین، قم و کرانه‌های دریای خزر قابل‌دیدن است به شرطی که آسمان صاف و آفتابی باشد. کوه دماوند باهمت علاقه‌مندان خود توانست در خردادماه ۱۳۸۱ هجری شمسی طی مصوبه شماره ۲۲۱ مورخ ۸۱/۳/۲۱ شورای عالی محیط‌زیست به عنوان اولین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملّی کشور ثبت شود و در شمار مناطق چهارگانه ارزشمند از نظر حفاظت محیط‌زیست قرار گیرد.
کوه دماوند از نگاه تاریخ
۷۴۴ سال قبل از میلاد مسیح و در دوران آشوریان از کوه دماوند با نام بیکنی در متون مختلف یادشده است و از آن زمان به بعد کوه اسطوره‌ای دماوند برای مردم ایران‌زمین همواره مقدس و موردتوجه بوده است. در کتاب مقدس اوستا، تورات و بسیاری دیگر از کتب تاریخی از کوه دماوند به نام‌های مختلف یادشده است. ویلیامز جکسن که یکی از مورخین آمریکایی در قرن نوزدهم میلادی است، در خاطرات سفر خود به تهران این‌چنین می‌نویسد: دماوند در اوستا «هوابرزئیتی» نامیده می‌شود و قریب ۶۰۰۰ متر از زمین سر برافراشته است. بسیاری از جهانگردان و افراد سرشناس مقیم ایران که از زمان قاجار به بعد وارد ایران شده‌اند ارتفاع‌های گوناگونی همچون ۱۴۰۰۰ تا ۲۲۰۰۰ پا برای کوه دماوند ذکر کرده‌اند.
کوه دماوند که در دوران چهارم زمین شناسی موسوم به دوران هولوسین تشکیل شده است، از همان دوران قدیم در میان ایرانیان شهرت داشته است. حتی از این کوه زیبا در داستان‌های اساطیری ایران هم نام آورده شده است. در کتاب بی نظیر شاهنامه، حکیم ابوالقاسم فردوسی از کوه دماوند به سبب آنکه ضحاک (پادشاهی ستمگر و اژدهایش) در آن به بند کشیده شده بود، یاد می‌کند. در دیگر آثار ادبی ایران نیز از کوه دماوند به صورت فراوان استفاده شده است. همچون قصیده‌ای زیبا از شاعر معاصر ملک الشعرای بهار که در ارتباط با کوه دماوند سروده شده که در آن این شاعر پرآوازه کوه دماوند را اینگونه معرفی می‌کند:
ای دیو سپید پای دربند!
ای گنبد گیتی! ای دماوند!
از سیم به سر یکی کله خود
ز آهن به میان یکی کمربند
تا چشم بشر نبیندت روی
بنهفته به ابر، چهر دلبند
تا وارهی از دم ستوران
وین مردم نحس دیو مانند
با شیر سپهر بسته پیمان
با اختر سعد کرده پیوند
چون گشت زمین ز جور گردون
سرد و سیه و خموش و آوند
بنواخت ز خشم بر فلک مشت
آن مشت تویی، توای دماوند
ارتفاع کوه دماوند
ارتفاع کوه دماوند از سطح آبهای آزاد توسط منابع مختلفی ارائه شده است. ارتفاع کوه دماوند به نقل از درگاه ملّی آمار ایران ۵.۶۱۰ متر از سطحی آبهای آزاد است. همچنین به نقل از پایگاه ملّی داده‌های علوم زمین ایران ارتفاع این قله ۵٬۶۷۰ متر عنوان شده است. البته وبگاه رصدخانهٔ زمین ناسا ارتفاع قله دماوند را ۵٬۶۷۱ متر اعلام نموده است. در اینجا ذکر این نکته لازم است که ارتفاع نسبی قله دماوند که با اندازه گیری ارتفاع قلّه نسبت به پست ترین درهٔ بین این قله و نزدیک‌ترین قلّهٔ مرتفع‌تر آن مشخص می‌گردد، ۴۶۶۱ متر است که به همین علت کوه دماوند را در رده دوازدهم بلندقامت‌ترین قلّه‌های جهان از نظر ارتفاع نسبی قرار می‌دهد.
شهرهای نزدیک به کوه دماوند
سه شهر تهران، آمل و دماوند در نزدیکی کوه دماوند قرار دارند. کوه دماوند در فاصله ۶۹ کیلومتری شمال شرقی پایتخت ایران قرار دارد. همچنین این قله زیبا در ۶۲ کیلومتری غرب شهرستان آمل و ۲۶ کیلومتری شمال شهر دماوند قرارگرفته است.
رودخانه‌های اطراف کوه دماوند
پنج رودخانه در اطراف کوه دماوند جاری است. رودخانه هراز در جنوب و شرق کوه دماوند، رودخانهٔ لار و دیو آسیاب در غرب قله دماوند، رودخانهٔ پنج او (پنج آب) در شرق کوه دماوند و همچنین رودخانهٔ تینه در شمال این کوه سربلند جاری می‌باشند.
دمای کوه دماوند
کمینهٔ دمای هوا در ارتفاعات قله دماوند در فصول سرد همچون فصل زمستان تا ۶۰ درجه زیر صفر می‌رسد و در دیگر فصول سال دمای ارتفاعات این کوه تا یک و دو درجه زیر صفر پایین می‌آید.
سرعت باد در قله دماوند
سرعت باد و طوفان در کوه دماوند معمولاً به بیش از ۱۵۰ کیلومتر در ساعت است که این سرعت در کوهپایه دماوند به ۷۰ کیلومتر بر ساعت کاهش پیدا می‌کند. مسیر وزش این بادها معمولاً از سمت غرب و شمال غربی دماوند است.
بارندگی‌های کوه دماوند
سالانه در حدود ۱۴۰۰ میلیمتر در ارتفاعات قله دماوند بارندگی وجود دارد که معمولاً این بارندگی در بخشهای بالاتر کوه به شکل برف است و باعث سفیدپوش شدن قله‌های این کوه سر به فلک کشیده شده می‌شود.
فشار هوا در قله دماوند
فشار هوا در قلّهٔ دماوند نصف فشار هوا در سطح دریا است.
آب و هوا کوه دماوند
در فصل بهار از فروردین تا اواخر اردیبهشت، قله دماوند دارای هوای بسیار طوفانی با بارش برف به تناوب می‌باشد و برای صعود بسیار خطرناک است. بهترین و جذاب‌ترین زمان برای صعود به قله دماوند از اواسط خرداد ماه تا اواخر تیرماه است به این علت که در این ماه‌ها پایداری نسبی هوا وجود دارد و سرسبزی و طراوت منطقه و وجود آب فراوان در گوسفند سرا و بارگاه سوم و برف چاله‌ای کوچک و بزرگ باعث جذابیت بیشتر کوه دماوند می‌شود. از اواخر تیرماه تا اول مهرماه کوه دماوند دارای هوای پایدار و برف کم است و ثابت شدن محدوده یخچال‌ها و کمبود آب در دامنه‌ها و بارگاه سوم به چشم می‌خورد. از اوایل مهرماه تا پایان اسفندماه کوه دماوند دارای هوای ناپایدار طوفانی است و حجم سنگین برف در دامنه‌ها به چشم می‌خورد و در این ماه‌ها آب جاری در کوه یافت نمی‌شود.
گونه‌های گیاهی کوه دماوند
در ارتفاعات مختلف کوه دماوند، گیاهان گوناگون و زیادی رشد می‌کنند که برخی از این گیاهان را فقط در یک ارتفاع خاص می‌توان دید. از گونه‌های مهم گیاهی که در کوه دماوند رشد می‌کنند می‌توان به کلاه میرحسن دماوندی، کزل دماوندی، بومادران دماوندی، پیر گیاه دماوندی، ریش قوش دماوندی، فراموشم مکن دماوندی، زنگوله‌ای دماوندی، کتانی دماوندی و ماشک دماوندی اشاره نمود. دامنهٔ کوه دماوند کاملاً پوشیده از شقایق است. شقایق‌های که در ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۳۵۰۰ متری کوه دماوند رشد می‌کند به عنوان یک نوع شقایق منحصر به فرد در دنیا شناخته‌شده است و با نام شقایق لار و رینه در کتاب‌های معتبر گیاه‌شناسی جهان به ثبت رسیده است.
پوشش جانوری کوه دماوند
کوه دماوند زیستگاه حیواناتی همچون روباه، شغال، میش، بز، سگ، گرگ، قوچ، گراز و خرگوش است. عمده حیات جانوری دماوند پرندگانی همانند عقاب طلایی، کبک، بلدرچین و خفاش است. دیگر جانورانی که در دماوند زندگی می‌کنند تقریباً ۵ نوع مار، انواع عقرب، بزمجه، انواع خانوادهٔ موش‌ها و گورکن می‌باشند.
کوه دماوند و آتشفشان
برخی از مردم این سؤال را دارند که آیا کوه دماوند فعال شده است؟ در پاسخ به این سؤال باید اینگونه توضیح داد که با توجه به اینکه کوه دماوند یک کوه آتشفشانی است دارای فعالیت‌های آتشفشانی نیز است که در حال حاضر فعالیت‌های آتشفشانی کوه دماوند محدود به تصعید گازهای گوگردی است. آخرین فوران کوه دماوند مربوط به ۳۸۵۰۰ سال قبل بوده که از آن زمان تا به امروز، این آتشفشان خفته است. قطر دهانه آتشفشان قله دماوند حدود ۴۰۰ متر است که دریاچه‌ای از یخ دهانه آن را پوشانده و همچنین نشانه‌هایی از وجود دهانه‌های قدیمی در پهلوهای جنوبی و شمالی کوه نیز دیده می‌شود.
روز ملی دماوند
این کوه زیبا در ایران دارای یک روز ملی است. در تقویم ملی ایران شب سیزدهم تیرماه را روز ملی دماوند نامیده‌اند. در این روز کوهنوردان ایران در دامنه‌های قله دماوند در شهر رینه لاریجان شهرستان آمل دورهم جمع می‌شوند و جشن زیبای را برگزار می‌کنند. همچنین لازم به ذکر است که جشن روز ملی دماوند به ثبت ملی نیز رسیده است. همچنین در سال ۱۳۹۱ موسیقی ملی دماوند با صدای خواننده مشهور ایران، آقای سالار عقیلی رونمایی شد. در ادامه به موضوع کوهنوردی در کوه دماوند می‌پردازیم و با مسیرهای صعود به این قله آشنا می‌شویم.
کوهنوردی
درگذشته‌ها افرادی توانسته بودند خود را به قلهٔ دماوند برسانند. ناصرخسرو در سفرنامه خود اینگونه نوشته است: «گویند بر سر دماوند چاهی است که نوشادر و کبریت (گوگرد) از آن گیرند. صاحب آثار البلاد و اخبار العباد با نقل قولی دست دوم می‌گوید که عده‌ای از اهالی آن نواحی گفته‌اند که در طی پنج روز و پنج شب به قلهٔ دماوند رسیده‌اند و قلهٔ آن را مسطح با مساحت صد جریب یافته‌اند گرچه از دور به مخروط می‌ماند». اروپاییان اولین افرادی بودند که صعود موفقیت‌آمیزی به قلهٔ دماوند داشتند.
این گروه کوهنورد در سال ۱۸۳۷ میلادی توسط تیلر تامسون تشکیل شد. همچنین نخستین صعود کوهنوردان ایرانی به قله دماوند به سال ۱۸۵۷ میلادی بازمیگردد. این گروه کوهنوردی که لیدر آن سرهنگ محمدصادق خان قاجار بود توانستند به قله دماوند صعود کنند و ارتفاع آن را ۶۶۱۳ ذرع تعیین نمودند.
مسیرهای اصلی صعود به قله دماوند
کوهنوردان می‌توانند برای صعود به نوک قله دماوند از مسیرهای مختلفی اقدام کنند. در ادامه به معرفی برخی از مسیرهای صعود شناخته‌شده می‌پردازیم.
مسیر جبههٔ شمالی
مسیر صعود به قله دماوند از این جبهه از میان دو یخچال سیوله (سمت راست) و دوبی سل (سمت چپ) صورت می‌گیرد.
مسیر جبههٔ شمال شرقی
مسیر صعود جبهه شمال شرقی از پناهگاه تخت فریدون در این مسیر عبور می‌کند.
مسیر جبههٔ غربی
مسیر صعود جبههٔ غربی از پناهگاه سیمرغ در این مسیر عبور می‌کند.
مسیر جبههٔ جنوبی
مسیر صعود جبههٔ جنوبی از سمت جنوب شرقی کوه. پلور، رینه، گوسفند سرا و بارگاه سوم در این مسیر عبور می‌کند. به گفته کوهنوردانی که به قله دماوند صعود کرده‌اند آسان‌ترین مسیر صعود به قله دماوند جبهه جنوبی و سخت‌ترین مسیر صعود به این قله جبهه شمالی است. سه جبهه شمالی، جنوبی و شمال شرقی در نزدیکی روستاها قرارگرفته‌اند و همچنین تمامی این جبهه‌ها دارای جان‌پناه در میان راه هستند. در مسیر جنوبی، آبشاری در ارتفاع ۵۱۰۰ متری قرار دارد که تمام سال یخزده است و تنها در تابستان‌های بسیار گرم، جاری می‌شود که به همین علت این آبشار را آبشار یخی میگویند. بلندی آبشار یخی دماوند حدود ۷ متر و قطر آن ۳ متر است. این آبشار از نظر ارتفاع از سطح دریا مرتفع‌ترین آبشار خاورمیانه است. در بالای آبشار یخی گودالی وجود دارد که در تمام سال پوشیده از برف است.
پناهگاه‌های کوه دماوند
در راه صعود به قله دماوند پناهگاه‌هایی برای کوهنوردان ساخته‌شده است تا در مسیر صعود به قله در این پناهگاه‌ها بتوانند استراحت کنند. این پناهگاه‌ها به شرح زیر می‌باشند. پناهگاه اول که به پناهگاه گوسفند سرا (کوهپایه) شهرت دارد در ارتفاع ۲۹۵۰ متری از سطح دریا قرارگرفته است. پناهگاه دوم که به بارگاه سوم (یال جنوبی) شناخته‌شده است در ارتفاع ۴۱۵۰ متری از سطح دریا قرارگرفته است. پناهگاه سوم، پناهگاه سیمرغ (یال غربی) است که در ارتفاع ۴۱۵۰ متری از سطح دریا قرارگرفته است. پناهگاه چهارم نیز به پناهگاه تخت فریدون (یال شمال شرقی) شهرت دارد و در ارتفاع ۴۳۶۰ متری از سطح دریا قرارگرفته است. آخرین پناهگاه موجود در ارتفاعات قله دماوند، جان‌پناه فلزی (جبهه شمالی) است که در ارتفاع ۴۰۰۰ متری از سطح دریا قرارگرفته است.
یخچال‌های طبیعی قله دماوند
طبیعت زیبای کوه دماوند دارای هفت یخچال طبیعی است که این یخچال‌های طبیعی عبارت‌اند از: یخچال سیوله (جبهه شمالی)، یخچال دوبی سل (جبهه شمالی)، یخچال عروسک‌ها (جبهه شمالی)، یخچال دره بخار (شمال شرقی)، یخچال خور تاب سر، یخچال شمال غربی، یخچال غربی.
عوامل آسیب به کوه دماوند
با توجه به اینکه کوه دماوند هرساله پذیرایی کوهنوردان و علاقه‌مندان به طبیعت است، نگهداری و حفاظت از این میراث ملی امری واجب است. در سال‌های اخیر آسیب‌های به این کوه استوار واردشده است که باعث تخریب این کوه می‌شود. برخی از عوامل آسیب به کوه دماوند عبارت‌اند از: معدن کاوی، جاده کشی، چرای بیش از حد دام، زباله. مشکلات ذکرشده فوق به عنوان مهمترین مشکلات و عوامل آسیب به کوه دماوند شناخته شده‌اند. مشکلات دیگری نیز در پیرامون کوه دماوند وجود دارد که این کوه را تهدید می‌کنند. برخی از این مشکلات به شرح زیر است:
ساخت‌وساز بی‌ضابطه
تصرف منابع طبیعی برای استفادهٔ غیرقانونی و شخصی
افزایش جمعیت و خودروها
حضور بیش از اندازه گردشگران بدون آنکه آموزش‌های لازم در رابطه با طبیعت گردی و حفظ محیط‌زیست به آنها داده شود، نوشتن یادگاری در طول مسیر به ویژه بر فراز قلهٔ دماوند، نصب تابلوهای یادبود و پرچم‌های گروه‌ها و یادگاری‌های کشته‌شدگان، کمبود اقامتگاه و تبلیغات نامناسب.
کلام آخر
این نکته لازم به ذکر است که باید در حفظ آثار ملی سرزمینمان بسیار کوشا باشیم. سرزمین زیبای ایران دارای انواع جاذبه‌های گردشگری است که حفاظت از این جاذبه‌ها بر عهده مسئولین و مردم است. کوه دماوند که نماد استواری این سرزمین نیز است، باید همانند دیگر آثار طبیعی ایران حفاظت شود تا از تخریب و نابودی مصون بماند و این وظیفه هر ایرانی است. کوه دماوند این دلبر بلندقامت طبیعت ایران نمونه‌ای از دلبستگی زمین به آسمان است و این قد برافراشتن‌ها و دست به آسمان بردن‌های زمین است که با ظاهر پر غرور و استوارش، آغوشی گشوده و مهربان دارد و آرامشش را به همه هدیه کرده است.
این مطلب اولین بار در ماهنامه جاده‌های سبز منتشر شده است.
