اغلب مردم بر این باورند که افراد دیابتی می‌توانند بدون خطر افزایش قند خونشان نوشابه‌های رژیمی حاوی شیرین کننده مصنوعی را مصرف کنند. این باور مبتنی است بر نظر انجمن تغذیه امریکا که نوشابه‌های رژیمی را جزو غذاهای آزاد طبقه بندی کرده به عبارت دیگر، این نوشیدنی‌ها در هر وعده کمتر از ۲۰ کالری انرژی و ۵ گرم کربوهیدرات دارند. ولی تحقیقات جدید نشان داده که مصرف نوشابه‌های رژیمی بی ضررتر از نوع معمولی آن نیست! اگر چه نوشابه‌های رژیمی مستقیماً قند خون را بالا نمی‌برند اما مطالعات اخیر نشان داده افرادی که هر روز نوشیدنی رژیمی مصرف می‌کنند بیشتر در معرض خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ و سندرم متابولیک( افزایش فشار خون، غیر طبیعی بودن چربی‌های خون-مثل کلسترول و تری گلیسرید- مقاومت به انسولین و ایجاد چربی شکمی ) قراردارند. چنین یافته‌های گیج کننده‌ای در ذهن محققان علم تغذیه این پرسش را به وجود می‌آورد که نوشابه‌های کم کالری و کم کربوهیدرات چگونه خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ و بقیه عوامل خطرساز را افزایش می‌دهند؟
انواع شیرین کننده‌ها
در حال حاضر نوشابه‌های رژیمی ( مثل سایر نوشیدنی‌ها و محصولات غذایی ) با انواع مختلفی از شیرین کننده‌های کم کالری شیرین می‌شوند که عبارت‌اند از: ساخارین: یکی از قدیمی‌ترین شیرین کننده‌های مصنوعی است که از سال ۱۹۷۷ در بازار است و هنوز هم استفاده می‌شود. اگر چه مصرف ساخارین طی ۲۰ سال اخیر تا حدی کاهش یافته ولی هنوز به همراه آسپارتام برای شیرین کردن خط تولید نوشابه رژیمی معمولی مصرف می‌شود. آسپارتام: این شیرین کننده از سال ۱۹۸۱ تاکنون در بازار است. این محصول ۲۰۰ برابر از شکر شیرین‌تر است و به طور گسترده در نوشابه‌ها و میان وعده‌های غذایی استفاده می‌شود. آسپارتام به دلیل این که در بدن به ترکیبات شیمیایی (فنیل آلانین و اسید آسپارتیک) تجزیه می‌شود، افراد مبتلا به فنیل کتونوری (بیماری نادر ژنتیکی که بدن قادر به تجزیه فنیل آلانین نیست) نباید آن را مصرف نمایند. بی توجهی به این موضوع ممکن است به تشنج و آسیب‌های پیشرفته‌تر از جمله آسیب‌های مغزی منجر گردد. در اکثر ایالات امریکا نوزادان به طور مداوم غربال گری فنیل کتونوری می‌شوند. آسه سولفام پتاسیم: ( معروف به آسه سولفام ) توسط وزارت غذا و داروی امریکا (FDA) در سال ۱۹۸۸ تأیید شد. این شیرین کننده ۱۸۰ برابر از شکر شیرین‌تر است و به دلیل طعم اندک تلخی که دارد معمولاً به همراه سایر شیرین کننده‌ها در نوشابه‌ها و خوراکی‌ها استفاده می‌شود. این محصول تحت نام. فروخته می‌شودSunett and Sweet one تجاری ساکرالوز: شیرین کننده مصنوعی است که از سال ۱۹۹۸ تاکنون استفاده می‌شود و ۶۰۰ برابر شیرین‌تر از شکر است. این ماده اغلب در خوراکی‌های پختنی و میان وعده‌های غذایی از جمله نوشابه‌های رژیمی استفاده می‌شود چرا که در برابر حرارت مقاوم است و تجزیه نمی‌شود.
استویا: شیرین کننده‌ای است که مثل بقیه شیرین کننده‌های ذکر شده مصنوعی نیست، برگ‌های خشک شده گیاه، Stevia rebaudiana متعلق به برزیل و پاراگوئه و از خانواده آفتابگردان می‌باشد. ترکیب برگ استویا (rebaudiosideA) توسط FDA برای مصرف در خوراکی‌ها و نوشابه‌های رژیمی در ماه دسامبر ۲۰۰۸ بی ضرر شناخته شد. نئوتام: یکی دیگر از شیرین کننده‌های مصنوعی جدید، که در سال ۲۰۰۲ توسط FDA تأیید شد. مشخص گردید که ۶۰۰۰ تا ۱۳۰۰۰ برابر شیرین‌تر از شکر است. این شیرین کننده هنوز به طور گسترده در امریکا استفاده نمی‌شود بلکه بیشتر در اروپا، استرالیا، امریکای جنوبی و روسیه و مکزیک مصرف می‌گردد. آلی تام: یکی دیگر از شیرین کننده‌هایی است که هنوز تأیید FDA را ندارد ومثل آسپارتام از ترکیب دو اسید آمینه ( اسید آسپارتیک و آلانین ) ساخته شده است. سیکلامات: شیرین کننده‌ای است که در سال ۱۹۶۹ در ایالات متحده امریکا، بعد از مطالعه‌ای آزمایشگاهی روی حیوانات منع مصرف شد (طبق نتایج این مطالعات مصرف مقادیر زیادآن، ۳۵۰ بطری نوشابه در روز باعث سرطان می‌شود) در صورتی که هنوز در ۵۵ کشور دیگر از جمله کانادا توسط شرکت Sweet’N low مصرف می‌شود.
استانداردهای ایمن و نگران کننده
تمام شیرین کننده‌های مصنوعی قابل فروش در امریکا باید تأییدیه FDA (سازمان غذا و داروی امریکا) را داشته باشند و این در حالی است که FDAدستورالعمل‌هایی برای آگاهی مصرف‌کنندگان درباره ایمنی مقدار مصرف این شیرین کننده‌ها دارد. FDA مقدار مصرف نوشابه‌های رژیمی حاوی ترکیب آسپارتام، آسه سولفام پتاسیم و ساکرالوز را منتشر کرده است. این مقدار به عنوان حداکثر مقدار مصرف مجاز روزانه (ADI) می‌باشد که پس از مطالعات گسترده و صد برابر کمتر از آن چه به حیوانات مورد مطالعه داده شده، به دست آمده است. مقدار مجاز مصرف روزانه شیرین کننده‌های مصنوعی در ۳۶۰ میلى لیتر ( ۱۲انس ) نوشابه رژیمی، براساس مقدار شیرین کننده خاص در هر نوشابه، به قرار زیر است: کولای رژیمی با آسپارتام= ۱۸-۱۹ قوطى نوشابه لیمویی با آسه سولفام پتاسیم= ۳۰-۳۲ قوطى کولای رژیمی با ساکرالوز= ۶ قوطى اگرچه نوشابه حاوی ساخارین فاقد مقدار مجاز مصرف است ولی مصرف ۹ -۱۲ تک بطری آن مجاز است. تاکنون هیچ مقدار مشخصی برای استویا اعلام نگردیده است! در محصولات، غیر از نوشابه رژیمی، مثل میان وعده‌ها، شیرینی‌ها و غلات صبحانه‌ای که رژیمی هستند مقدار شیرین کننده کم کالری نیز باید مشخص باشد. در صورتی که روی برچسب اغلب این محصولات، چنین اطلاعاتی قید نمی‌شود! افراد مایل به محدود کردن شیرین کننده‌های کم کالری بهتر است از مصرف محصولاتی که در ترکیب آن‌ها بیش از یک شیرین کننده به کار رفته پرهیز کنند. با وجود اطمینانی که FDA از ایمنی شیرین کننده‌های مصنوعی داده، شیرین کننده‌های مصنوعی موجود در نوشابه‌های رژیمی در بسیاری از موارد خطرآفرین شناخته شده‌اند ازجمله انواع سردردها، آلرژی‌ها ( حساسیت‌ها )، مشکلات گوارشی، سرطان و بیماری‌های عصبی.
عدم اطمینان مردم جامعه به ایمنی شیرین کننده‌های کم کالری به موضوعی پیچیده تبدیل شده است. در حقیقت، شیرین کننده‌ها در ابتدا روی حیوانات مطالعه شده‌اند و اثرات مصرف دراز مدت آن‌ها در انسان کاملاً شناخته شده نیست. به همین دلیل، انفجاری از تعداد زیادی وب سایت، انجمن و گروه‌های داوطلب برای تحقیق راجع به ایمنی شیرین کننده‌ها تشکیل شده که اغلب آن‌ها اطلاعات متناقض و گیج کننده‌ای ارائه می‌کنند. در عین حال، تحقیقات جدید آغاز شده است تا ارتباط بین نوشابه‌های رژیمی و سلامتی انسان را مشخص نماید.
تحقیقات جدید
مطالعه روی اثرات سلامتی نوشیدن نوشابه‌های رژیمی رابطه بین سالم و ناسالم بودن آن‌ها را نشان می‌دهد. در بسیاری موارد، نتایج مربوط به افراد دیابتی نوع ۲ یا افرادی بوده است که مستعد ابتلا به دیابت نوع ۲ هستند. ولی بعضی تحقیقات نیز در افراد دیابتی نوع ۱ انجام شده است.
احتمال خطر دیابت نوع ۲
نتایج مطالعه بزرگ ملی که در سال ۲۰۰۷ کامل شد، نشان داد افرادی که یک یا دو وعده در روز نوشابه رژیمی مصرف می‌کنند ۶۷ درصد بیشتر از آن‌هایی که نوشابه رژیمی نمی‌خورند در معرض خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ هستند. محققان این مطالعه، مصرف نوشابه‌های رژیمی را دلیل ابتلا به دیابت تلقی نمی‌کنند، اگرچه اثر مصرف نوشابه رژیمی در پیشروی دیابت نامشخص است ولی اثر غیرمستقیم نوشابه بدون قند به واسطه افزایش وزن و اثری که روی عملکرد انسولین دارد، قابل توجه است.
بیماری‌های کلیوی
تحقیقی که در سال ۲۰۰۹ انجام شد نشان داد که بین نوشیدن نوشابه‌های رژیمی و آسیب به کلیه رابطه وجود دارد. از بین ۳۰۰۰ زن مورد مطالعه، ۷۳۰ نفر دیابتی بودند که حداقل ۲ بار در روز نوشابه رژیمی مصرف می‌کردند. تجربه نشان داد که عملکرد کلیه در این افراد، به یک چهارم کاهش یافت. این نتیجه بعد از کنترل عواملی مثل سن، میزان کالری دریافتی، وزن و شرایط دیابت آن‌ها به دست آمد.
سندرم متابولیک
اخیراً دو تحقیق وسیع نشان داد که مصرف یک بار یا بیشتر از نوشابه رژیمی در روز، ۳۵ درصد خطر سندرم متابولیک را بیشتر می‌کند. در این تحقیق شیوع احتمال خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ مشخص شد ولی نتوانستند دلیلی برای علت تأثیر مصرف نوشابه رژیمی در سندرم متابولیک پیدا کنند. در واقع، نقش نوشابه‌های حاوی شیرین کننده مصنوعی در پیشروی این شرایط ) دیابت نوع (۲ هنوز ناشناخته است!
حفظ وزن
بحث‌های زیادی راجع به شیرین کننده‌های کم کالری طرح می‌شود از جمله این که آیا واقعاً این مواد در کنترل وزن به خصوص در افراد دیابتی و غیر دیابتی، نقش دارند یا خیر؟
نتایج بعضی تحقیقات حاکی است که مصرف نوشابه‌های رژیمی ممکن است باعث تحریک اشتها و افزایش میل به مصرف کربوهیدرات‌ها شود. این امر به بروز دیابت نوع ۲ و سندرم متابولیک منجر می‌شود. طبق نظریه‌ای، افرادی که نوشابه رژیمی مصرف می‌کنند به دلیل باوری که دارند “نوشابه رژیمی در مقابل نوشابه معمولی کالری را حفظ می‌کند” غذاهای پرکالری بیشتری می‌خورند. نظریه‌ای دیگر حاکی است که البته این نظریه‌ها هنوز ثابت نشده‌اند! به طور میانگین افرادی که نوشابه رژیمی مصرف می‌کنند نسبت به افرادی که نوشابه معمولی مصرف می‌کنند ۱۵ درصد کالری کمتری دریافت می‌کنند. در حال حاضر این نظریه‌ها در تناقض با یکدیگر هستند.
جزئیات شیرین کننده‌ها
درباره روش‌های متفاوت تأثیر شیرین کننده‌های مصنوعی در کنترل قند خون و حفظ وزن، یافته‌های کمی وجود دارد. بعضی تحقیقات نشان داده که ساخارین، آسپارتام و آسه سولفام پتاسیم همگی باعث افزایش اشتها می‌شوند. اگرچه این یافته هنوز قطعی نیست. مطالعات پیشنهادی شروع شده‌اند که اثر منحصر به فرد هر شیرین کننده را در بدن مشخص کنند. ( هر شیرین کننده‌ای در بدن اثر منحصر به فردی دارد ). در بین شیرین کننده‌ها، آسپارتام و ایمنی مصرف آن بیشتر مورد بحث است.
همچنین در مورد نقش آسپارتام در کاهش و حفظ وزن بین متخصصان نظریه‌های متفاوتی در حال بررسی است. درباره نقش آسپارتام در کنترل قند خون مطالعات کمی انجام شده است. یکی از یافته‌های اخیر نشان داد افراد دیابتی که روزانه یک بار و یا بیشتر نوشابه رژیمی حاوی آسپارتام مصرف می‌کنند نسبت به افراد دیابتی که نوشابه رژیمی نمی‌خورند HbA1C بالاتری دارند. مطالعه دیگری نشان داد ساکرالوز ( نه آسپارتام ) باعث تحریک ترشح هورمون‌های دستگاه گوارش مثل GLP-1می‌شود. این هورمون به تنظیم علائم گرسنگی و سیری در بدن کمک می‌کند و در اشتها نیز تأثیر دارد. بنابراین ممکن است شیرین کننده‌های مصنوعی مختلف در نوشابه‌های رژیمی روی گرسنگی و سیری به طرق مختلفی تأثیرگذار باشند. این روزها به استویا که از جدیدترین شیرین کننده‌های کم کالری در نوشابه‌های رژیمی است توجهات زیادی شده است. استویا در بین شیرین کننده‌های کم کالری بی همتا و مدعی کمک به تنظیم قند خون است. اگر چه بعضی مطالعات اثر مطلوب استویا در کنترل قند خون را به خوبی کنترل فشار خون نشان داده اما نتایج کلی بی نتیجه بوده است. استویای طبیعی در بعضی افراد باعث سردرد، گیجی و اسهال می‌شود. همچنین مصرف مقادیر زیاد برگ کامل یا عصاره خالص استویا ممکن است باعث واکنش‌هایی با انسولین یا داروهای فشار خون شود. بنابراین مصرف کنندگان این داروها هنگام مصرف فرآورده‌های استویا ( که در حال حاضر به صورت محصولات رژیمی فروخته می‌شوند ) باید محتاط باشند و شاید مصرف مقادیر خیلی کم آن را هم محدود کنند.
مصرفتان را کاهش دهید!
شیرین کننده‌های کم کالری که به دلیل کاربرد در نوشابه‌های رژیمی و سایر محصولات کم کالری مصرف می‌شوند ممکن است روی وزن، کنترل قند خون و عملکرد کلیه به طریقی که هنوز ناشناخته است اثر بگذارند. بنابراین مصرف کننده‌های دیابتی یا افراد مستعد ابتلا به دیابت باید مصرف خود را محدود نمایند. بدون شک، برای درک نقش شیرین کننده‌های کم کالری در کنترل وزن، پیشروی دیابت نوع ۲ و کنترل دیابت، تجدید نظر در دستورالعمل‌های مطمئن و تحقیقات بیشتر انجام خواهد شد. علاوه بر این هیچ نیازی نیست افراد دیابتی احساس کنند آب، آب میوه‌ها و نوشابه‌های معمولی به عنوان تنها گزینه نوشیدنی خنک آن‌هاست. در این جا چند پیشنهاد برای انتخاب نوشیدنی‌های خوش طعم و کم کالری برای شما داریم که حاوی حداقل شیرین کننده مصنوعی هستند:
– نوشابه رژیمی مورد علاقه خود را رقیق کنید. با این روش مقدار شیرین کننده دریافتی‌تان را کاهش می‌دهید.
– مقدار کمی آب میوه تازه یا عصاره سیب به آب خالص اضافه کنید. با این روش نوشیدنی طعم داری دارید.
– نوشیدنی طعم داری با چاشنی لیموترش، یا برشی از پرتقال در آب خالص داشته باشید.
– مقداری ساقه نعناع تازه به چای گیاهی اضافه کنید یا دم کرده‌های طعم دار گیاهی را خنک بنوشید.
– جهت داشتن نوشیدنی تازه و لذت بخش، یک فنجان خیار سالادی پوست کنده را با یک چهارم فنجان طالبی در مخلوط کن بریزید و آن را خنک بنوشید.
این مطلب اولین بار در فصلنامه پیام دیابت به قلم مریم رجب منتشر شده است.
