پوکی استخوان یا استئوپروز در واقع بیماری است که در آن توده استخوان کم و بافت آن ضعیف و متعاقب آن بسیار شکننده می‌گردد. این بیماری شایع‌ترین بیماری متابولیک استخوان است. پوکی استخوان در زنان یائسه شیوع بالایی داشته و ۳۰ درصد آنان دچار شکستگی‌های ناشی از این مشکل می‌شوند. پوکی استخوان یک بیماری بدون درد است تا زمانی که شکستگی رخ دهد. این بیماری معمولاً پس از شکستگی استخوان به ویژه در نواحی گردن، استخوان ران و مهره‌های کمری تشخیص داده می‌شود. بنابراین فقدان درد به معنی عدم پوکی استخوان نیست! پوکی استخوان شدید حتی بدون درد و با شکستگی ممکن است وجود داشته باشد. شکستگی در چنین شرایطی می‌تواند حتی خودبه‌خود و یا با موارد ضربه‌ای خفیف مانند زمین خوردن ساده اتفاق افتد. علاوه بر کهولت سن و یائسگی، عوامل دیگری نیز می‌توانند به عنوان عامل خطر برای ایجاد پوکی استخوان عمل کنند که برخی بیماری‌های زمینه‌ای و داروها از آن جمله‌اند. از جمله این بیماریها که باعث پوکی استخوان ثانویه می‌گردند می‌توان از دیابت (نوع ۱ و ۲)، پرکاری تیروئید، پرکاری پاراتیروئید، بارداری، استعمال دخانیات و مشروبات الکی، سوء تغذیه، بیماری مزمن کبدی و کلیوی، کمبود ویتامین D، ایدز، هموفیلی، روماتیسم مفصلی و … نام برد. دیابت بیماری شایعی است که بین نوع ۱ آن و پوکی استخوان ارتباط واضحی یافت شده است.
دیابت نوعی بیماری متابولیک است که در آن هورمون انسولین از پانکراس تولید نمی‌شود و دلایل آن ممکن است این مطلب باشد: پاسخ سیستم ایمنی بدن علیه سلول‌هایی که انسولین تولید می‌کند (دیابت نوع ۱) و یا بدن نسبت به آن مقاومت نشان می‌دهد و بدن قادر نیست از آن به نحو مناسب استفاده کند یا کمبود نسبی انسولین به وجود می‌آید (دیابت نوع ۲) که در نتیجه سطح قندخون بالا می‌رود. سطح بالای قندخون در دراز مدت به اندام‌های متفاوتی از بدن آسیب زده و منجر به ناتوانی‌های متعدد در آن می‌گردد. با توجه به افزایش شیوع دیابت در جوامع مختلف هم اکنون مدیریت این بیماری و عوارض ناشی از آن در اولویت می‌باشد، یکی از این عوارض پوکی استخوان است.
ارتباط دیابت و پوکی استخوان
اکثر تحقیقات نشان می‌دهد سلامتی استخوان در صورت بروز دیابت در معرض خطر قرار می‌گیرد. پاسخ کلیدی این ارتباط، اثر متقابل بین استخوان و انسولین است. در مبتلایان به دیابت نوع ۱، احتمال پوکی استخوان بیشتر است. به نظر می‌آید این کاهش تراکم استخوان به علت کمبود سطح انسولین این بیماران می‌باشد. انسولین موجب افزایش تراکم استخوان می‌شود. انسولین می‌تواند با تأثیر بر روی سلولهای استخوانی میزان جذب آمینو اسیدها و ساخت کلاژن را افزایش دهد. تحقیقات نشان می‌دهد که دیابت نوع ۲ مستقیماً روی سوخت و ساز استخوان و تراکم آن مؤثر است، از طرفی به علت کمبود فعالیت‌های بدنی و ورزشی دچار این کاهش تراکم استخوانی و پوکی می‌گردند.
البته بعضی از داروهای کاهنده قندخون نیز منجر به پوکی استخوان می‌شوند. البته از سوی دیگر بروز عوارض دیابت با افزایش احتمال افتادن نیز منجر به افزایش خطر بروز شکستگی استخوان می شود. به علت کاهش تراکم استخوانی این بیماران، احتمال شکستگی‌های استخوانی در این بیماران بیشتر است و در عین حال در صورت شکستگی، ترمیم بافت استخوانی اغلب با تأخیر زیاد صورت می‌گیرد. در شکستگی‌های استخوانی هزینه‌های بسیاری برای نگهداری و از کارافتادگی ناشی از آن به ساختار بهداشتی تحمیل می‌گردد. همچنین میزان مرگ و میر ناشی از شکستگی تا ۲۰ درصد نیز گزارش شده است.
مهم‌ترین عوامل خطر افزایش دهنده احتمال شکستگی متعاقب پوکی استخوان عبارتند از: کشور محل زندگی، نژاد، سن ۹۰-۴۰ سالگی، جنس، وزن، سابقه خانوادگی، سابقه شکستگی های قبلی، استعمال دخانیات، رماتیسم مفصلی، مصرف داروهای گلوکوکورتیکوئید، مصرف الکل و استئوپروز ثانویه به دنبال دیابت نوع،۱ سوءتغذیه، بیماری مزمن کبد، هیپرپاراتیرویید و…
مهم‌ترین عوامل خطر افزایش‌دهنده احتمال شکستگی در دیابت عبارت‌اند از:
عدم کنترل مناسب قندخون، کاهش بینایی و شنوایی، ضعف حفظ تعادل، با توجه به زخم پاها و آسیب‌های عصبی و سکته‌های گذشته، کاهش قندخون و کم تحرکی، مصرف برخی از داروها (داروهای آرامش‌بخش، داروهای کنترل فشار خون،) عوامل محیطی، فراموشی و…
غربالگری و اهمیت آن
در بیماران دیابت نوع ۲ نیز مانند سایر افراد از جمله تمامی زنان بیشتر از ۶۵ سال، زنان بعد از یائسگی با دارا بودن ریسک فاکتورهای پوکی استخوان از جمله (وزن کم، استفاده طولانی مدت از گلوکوکورتیکوئید، استفاده از سیگار و مشروبات الکی، یائسگی زودرس و سابقه فامیلی شکستگی‌های به دنبال پوکی استخوان،) استئوپروز ثانویه به دنبال دیابت نوع،۱ سوءتغذیه، بیماری مزمن کبد، پرکاری پاراتیرویید و،…. توصیه به انجام آزمایش سنجش تراکم استخوان می‌شود.
نکات مهم در حفظ سلامت استخوان: در حال حاضر پایه و اساس پیشگیری ازپوکی استخوان بیماران دیابتی شامل همان توصیه‌هایی است که برای درمان خود دیابت بکار می‌رود یعنی تغییر سبک زندگی از جمله: تغذیه سالم، فعالیت مناسب فیزیکی و…
رژیم غذایی سالم با کلسیم و ویتامین D زیاد
کلسیم در مواد غذایی زیادی به خصوص محصولات لبنی یافت می‌شود. مصرف حدود ۱۰۰۰ میلیگرم در روز برای اکثریت افراد توصیه می‌شود. ویتامین D نیز هنگامی که پوست در معرض نور خورشید قرار گیرد تولید می‌شود، اگر چه بسیاری از مردم قادر به تولید ویتامین D به طور طبیعی با واسطه نور خورشید هستند، ولی در موارد زیادی به دلیل اینکه کمتر در معرض نور خورشید قرار می‌گیرند، دچار کمبود ویتامین Dمی‌شوند. به همین دلیل برای آنها ویتامین D به صورت مکمل، مخصوصاً، در افراد چاق که در خطر ابتلا به کمبود ویتامین D هستند لازم است. بعلاوه رژیم غذایی بهتر است غنی از چربی‌های غیر اشباع و اسیدهای چرب امگا ۳ باشد. مصرف آجیل خصوصاً بادام، فندق، پسته و تخمه به میزان متعادل مفید است. البته مصرف نمک را بایستی محدود کرد.
تمرینات منظم جهت تقویت استخوان
به طور منظم تمرینات تحمل وزن و تقویت عضلات، از پوکی استخوان جلوگیری می‌کند و با بهبود تعادل و انعطاف‌پذیری بهتر، ریسک افتادن و شکستگی استخوان کاهش می‌یابد. به همین دلیل ورزش برای افرادی که دیابت دارند بسیار مهم و لازم است از طرف دیگر ورزش به کاهش سطح قندخون نیزکمک می‌کند. پیاده‌روی حداقل ۱۵۰ دقیقه در هفته، علاوه بر بهبود کنترل قندخون، با توجه به کاهش وزن و کاهش اثر سوء بر روی استخوان‌ها، سبب بهبود تراکم استخوان می‌گردد.
زندگی سالم
ترک سیگار و الکل همراه با حفظ وزن در محدوده نرمال نه تنها به درمان بیماری دیابت بلکه به سلامت استخوان هم کمک می‌کند.
درمان دارویی
از آنجا که پوکی استخوان یکی از عوارض مهم دوران یائسگی است، درمان‌های دارویی خوراکی و تزریقی تأیید شده برای پیشگیری و درمان پوکی استخوان در زنان یائسه و مردان مسن وجود دارند، که در صورت ضرورت توسط پزشک شما تجویز می‌گردد. از این گروه داروها، در حال حاضر برای بیماران دیابتی نیز توصیه می‌گردد. کلسیم و ویتامین،D برای سلامتی استخوان و جلوگیری از پوکی استخوان بسیار مهم بوده و مصرف مقدار کافی کلسیم را از طریق رژیم غذایی می‌توان تأمین کرد، در غیر این صورت از طریق مکمل بایستی تجویز گردد. مکمل‌های ویتامین D برای افراد بالای ۶۰ سال برای حفاظت از شکستگی نیاز است.
به حداقل رساندن خطر افتادن
برای این منظور هرگونه عامل بر هم خوردن تعادل فرد باید پیشگیری شود. از جمله اصلاح کاهش دید توسط متخصص چشم پزشکی، خودداری از کاهش بیش از حد فشارخون، چرا که می‌تواند سبب سرگیجه و عدم تعادل گردد.
همچنین درمان به موقع اختلال حسی در پاها. توصیه‌های مهم برای جلوگیری از افتادن شامل:
- پوشیدن کفش مناسب (پیشگیری از نوروپاتی و زخم‌های پای دیابتی)
- نصب دستگیره و نرده در حمام، راه پله و پاک‌سازی مسیر رفت و آمد سالمندان دیابتی از مخاطرات ایجادکننده خطر سقوط (مانند فرش‌هایی که در مسیر رفت و آمد ثابت نشده‌اند)
- نصب چراغ‌های پر نور در محل زندگی و رفت و آمد این افراد
- استفاده از محافظ لگن جهت جلوگیری از آسیب هنگام افتادن
نتیجه گیری
با توجه به افزایش شیوع دیابت در جوامع بشری و همراهی عارضه پوکی استخوان در این بیماران، توصیه می‌شود علاوه برکنترل مناسب قندخون، تغییر سبک زندگی، تغذیه سالم، فعالیت مناسب فیزیکی، ترک سیگار و الکل، این بیماران بایستی جهت پیشگیری از پوکی استخوان با پزشک متخصص مشاوره نمایند.
این مطلب اولین بار در فصلنامه پیام دیابت به قلم دکتر لیلی نجفی و دکتر روشنک عباسی منتشر شده است.
