در دوران بیماری برای این که بدن بتواند با عوامل بیماریزا مقابله کند نیاز به انرژی و مواد معدنی دارد که باید از طریق غذا تأمین شود. اگر به شخص بیمار غذا داده نشود بدن او ضعیف شده و نمیتواند در مقابل عوامل بیماریزا مقاومت کند. در این صورت بیماری او شدیدتر میشود و دیرتر بهبود پیدا میکند. در طول دوران بیماری اگر غذای کافی مصرف نشود چربی ذخیره در بدن برای تولید انرژی مصرف میشود و عضلات تحلیل میرود و در نتیجه وزن کمتر میشود.
اتلاف بیشتر مواد غذایی از بدن کودک
اگر بیماری با علائمی مثل اسهال، استفراغ یا تب همراه باشد در هر سه حالت مواد غذایی بدن از دست میرود، در تب نیز با افزایش حرارت بدن انرژی بیش از حالت عادی مصرف میشود.
دریافت مواد غذایی کم میشود
معمولا در دوران بیماری به ویژه کودک بیمار به شدت بی‌اشتها میشود. اگر زخم در دهان یا گلو داشته باشد اگر در اثر سرماخوردگی و گرفتگی بینی برای نفس کشیدن مشکل داشته باشد، غذا خوردن برای کودک سخت میشود. در دوران بیماری از یک طرف نیاز کودک به مواد غذایی افزایش مییابد چون میخواهد با عامل خارجی مقابله کند و همزمان دریافت غذا به دلیل بی اشتهایی کم میشود و از طرف دیگر از طریق تب و استفراغ، اتلاف غذا و انرژی هم پیش می آید. همه این عوامل دست به دست هم میدهند و وزن
کودک کم میشود. این آغازی است برای توقف و یا تأخیر رشد کودک که با پایش رشد و توجه به روند منحنی رشد کودک میتوان آن را دید. در این حالت مادران باید تا حد امکان به کودک غذا بدهند چون باعث میشود وزن او کم نشود و یا وزن کمتری را از دست بدهد و روند بهبودی او سریعتر شود.
تغذیه کودک تب دار
کودکی که تب دارد انرژی بیشتری میسوزاند به همین خاطر نیاز بیشتری به تأمین انرژی پیدا میکند. این امکان وجود دارد که کودک مبتلا به گلو درد یا مشکلات گوارشی، تغذیه مناسبی نداشته باشد؛ این مسئله یکی از نکات فراموش شده در تغذیه کودکان است، هنگامی که کودک به این عارضه ها دچار میشود از ابتدا باید کالری مورد نیاز وی محاسبه و تأمین شود و به ازای هر درجه تب باید دید که کودک به چه میزان کالری و آب نیاز دارد. از ۱ تا ۴ ماهگی روزانه ۶۰۰ کالری، ۵ تا ۱۲ ماهگی ۹۰۰ کالری، یک سالگی ۱۱۰۰ کالری، ۲ تا ۳ سالگی ۱۳۵۰ کالری، ۴ تا ۶ سالگی ۱۵۵۰ کالری، ۷ تا ۹ سالگی در پسران ۲۱۰۰ و در دختران ۱۸۰۰ کالری، ۱۰ تا ۱۲ سالگی پسران ۲۲۰۰ و دختران ۱۹۵۰ کالری، ۱۳ تا ۱۵ سالگی پسران ۲۴۰۰ و دختران ۲۱۰۰ کالری مورد نیاز است؛ با توجه به این میزان کالری در هر سنین باید به ازای هر درجه تب ۱۳ درصد کالری بیشتر،دریافت شود.
در کودکانی که تب دارند به خاطر سم تولید شده توسط میکروبها در بدن و تأثیر آن بر سیستم مغز، اعصاب و اشتها، کودک دچار بی اشتهایی و در نتیجه سوء تغذیه میشود ضمن این که در بیماریهای تب دار به خاطر سوزاندن بیش از حد کالری توسط بدن ضعف و لاغری ایجاد خواهد شد. در کودکان مبتلا به تب کاهش وزن و ضعف سیستم دفاعی بدن دیده میشود در این وضعیت رژیم غذایی از اهمیت خاصی برخوردار است؛ از این رو در کودکان کمتر از ۶ ماه فقط شیر مادر و تعداد دفعات شیردهی باید افزایش پیدا کند همچنین در کودکان بیش از ۶ ماه که تغذیه تکمیلی در آنها شروع شده است باید غذاهایی که نسبت به حجم آن از بالاترین میزان کالری برخوردار است مخلوطی از غلات، حبوبات، گوشت، سبزیجات و کمی روغن مایع نیز باشد و فرآورده های لبنی و زرده تخم مرغ نیز برای کودک تب دار مناسب است همچنین خوراندن مایعات گرم نظیر سوپ به کودک برای جبران مایعات از دست رفته بر اثر
تب مؤثر است.
توصیه تغذیه‌ای برای کودک دچار تهوع و استفراغ
- به مدت ۴ تا ۶ ساعت دادن غذا قطع شود ولی هر ۱۰ دقیقه مقداری حدود ۱۰ میلی لیتر مایعات داده میشود.
- اگر بعد ۴ تا ۶ ساعت استفراغ کودک متوقف شد، کمی غذا مثال حدود ۳۰ میلیلیتر شیر یا پوره نسبتا رقیق به کودک داده شود.
- در صورتی که کودک cc30 غذا را تحمل کرد مجددا ۲ ساعت بعد هم از آن داده شود و کم کم به مقدار و غلظت غذا افزوده شود.
- در صورتی که کودک مجددا استفراغ کرد تغذیه کودک، از ابتدا با ۱۰ میلیلیتر مایعات شروع شود.
- در صورتی که کودک بعد از هر بار غذا دادن استفراغ کند و نشانه هایی از کم آبی دیده شود ممکن است نیاز به دریافت سرم داشته باشد.
- در صورتی که استفراغ کودک ناشی از شدت سرفه [سرماخوردگی] باشد بعد از دادن غذا باید کودک مدتی به حالت نشسته باشد و در صورت استفراغ مدتی بعد مجددا به کودک غذا داده شود.
- تعداد دفعات شیردهی به کودکان زیر ۶ ماه تب دار باید افزایش یابد.
برای تغذیه کودکی که دچار اسهال است چه باید کرد؟
وقتی کودک مبتلا به اسهال میشود میزان و دفعات اجابت مزاج او افزایش مییابد. به خصوص دفع آب، سدیم و پتاسیم بدن بسیار زیاد میشود بنابراین برای پیشگیری از خطر کم آبی باید آب، مایعات و غذای بیشتری به کودک بدهیم. برخی تصور میکنند که غذا خوردن برای کودک مبتلا به اسهال ضرر دارد در صورتی که اگر غذا به مقدار کم و در دفعات زیاد به کودک داده شود به هر حال مقداری از آن جذب میشود و کم کم دفعات اجابت مزاج او کمتر خواهد شد. دادن غذا باعث میشود که کودک سریعتر بهبود پیدا کند.
چه غذاهایی برای کودک مبتلا به اسهال مناسب است؟
در هنگام اسهال باید دفعات شیردهی به کودکی که با شیر مادر تغذیه میشود را افزایش داد. به کودکان بالاتر از ۶ ماه دادن غذاهایی مثل سوپ و آش ساده مفید است. همچنین برای جبران آب از دست رفته به کودک مبتلا به اسهال مایعات مثل آب، چای کمرنگ و کم شیرینی، دوغ و ORS بدهید. علاوه بر غذاهای آبکی، غذاهای دیگر مثل کته نرم با گوشت ماهیچه یا مرغ مناسب هستند. به کودک نباید نوشابه و آب میوه صنعتی بدهید چون اسهال کودک بدتر میشود. از غذاهایی که پتاسیم دارند مثل موز و اسفناج بیشتر استفاده کنید [مصرف اسفناج برای کودکان از یک سالگی به بعد توصیه میشود].
نکاتی که باید هنگام غذا دادن به کودک بیمار به آن توجه کرد:
با توجه به اهمیت تداوم تغذیه کودک بیمار در زیر توصیه هایی ساده و کاربردی برای کودک بیمار اشاره شده است:
قبل از غذا دادن به کودک دستها و صورت او را بشویید زیرا این کار به کودک احساس آرامش میدهد.
- با صبر و حوصله بیشتری به کودک بیمار غذا داده شود.
- غذا دادن به کودک بیمار مشکل و خسته کننده است و باید سعی کنید با صبر و حوصله زیاد به کودک غذا بدهید.
- طی بیماری همواره کودک را تشویق به غذا خوردن کنید.
- حتی اگر کودک مقدار کمی غذا بخورد بهتر از آن است که چیزی نخورد.
- در حالتی که کودک خواب آلود است به او غذا ندهید.
- از غذاهایی که کودک در حالت سلامت، به آنها علاقه داشته بیشتر تهیه کنید.
- غذاهایی که نرم هستند و خوردن آنها نیاز به جویدن ندارد مثل سوپ، پوره یا فرنی به کودک بدهید.
- برای نرم کردن غذا از کمی شیر یا روغن مایع استفاده کنید.
- کودک را مجبور به خوردن غذا نکنید چون ممکن است باعث حالت تهوع او گردیده و یا غذا وارد مجاری تنفسی کودک شود.
- در صورت گرفتگی بینی کودک، قبل از غذا دادن، ابتدا بینی او را تمیز کنید.
- در بیماریهای تب دار بعد از اثر داروی تب بر و کاهش نسبی تب به کودک غذا داده شود.
- کودک بیمار نیاز به پرهیز غذایی شدید ندارد.
- در هنگام بیماری به کودک غذای بیشتری نسبت به قبل بدهید، برای ین کار باید دفعات وعده غذایی را افزایش دهید.
- مصرف شیر در کودک تبدار هیچ منعی ندارد.
- تداوم شیردهی به مادران کودکان شیرخوار تاکید شود.
اهمیت تغذیه کودک در دوران نقاهت
دوران نقاهت زمانی شروع میشود که علایم بیماری به تدریج از بین رفته و بیمار رو به بهبودی میرود. برخلاف دوران بیماری که کودک بسیار بی اشتها است، در دوران نقاهت، به طور واضح اشتهای او بیشتر میشود. این زمان بهترین فرصت برای جبران وزن از دست رفته کودک در دوران بیماری است. باید حتما از این فرصت استفاده کرد و به او غذای بیشتری بدهید.
افزودن تخم مرغ به غذای کودک نیز پروتئین غذای کودک را بیشتر میکند مثال برای کودکان بالای یک سال میتوان تخم مرغ آب پز را بعد از طبخ و رنده کردن، به پوره سیب زمینی و یا سوپ کودک اضافه کرد. معمولا به دلیل بیماری اشتهای کودک کم میشود و به علت اسهال، استفراغ یا تب، مواد غذایی را هم از دست میدهد. پس از یک طرف نیاز به مواد مغذی و انرژی زیاد از طرفی دریافت آن کم میشود، چنانچه به تغذیه کودک در این دوران توجه نشود نه تنها وزن او افزایش نمی یابد، که دچار توقف یا کندی رشد هم میشود و به دنبال آن دچار سوء تغذیه میگردد، بنابراین اگر تغذیه کودک در طی بیماری مناسب باشد هم سریعتر بهبود پیدا میکند و هم کمتر وزن از دست میدهد.
به خاطر داشته باشید که در دوره نقاهت:
- تعداد وعدههای غذای کودک را بیشتر کنید [به جای ۵ وعده ۶ وعده غذا به کودک بدهید].
- در هر وعده غذا، نسبت به قبل مقدار غذای بیشتری به کودک بدهید.
- غذای کودک را نسبت به قبل مقویتر تهیه کنید. انرژی غذای کودک را میتوانید با افزودن یک قاشق مرباخوری کره یا روغن، افزایش دهید.
مقوی و مغذی کردن غذای کودک
منظور از مقوی و مغذی کردن غذای کودک اضافه کردن برخی از مواد غذایی به غذای کودک است که بتوان به ویژه در مواقعی که کودک دچار بیماری و یا تأخیر رشد شده است، انرژی و مواد مغذی بیشتری مانند پروتئین انواع ویتامینها [مانند ویتامین آ و سی و …] و انواع املاح [مانند کلسیم ، آهن، روی و …] را به کودک برساند.
اضافه کردن موادی که فقط انرژی غذای کودک را بیشتر میکند [مقوی کردن]. اضافه کردن موادی مانند شکر و روغن فقط انرژی دریافتی کودک را افزایش میدهد و در واقع به جز انرژی مواد مغذی دیگری در چربیها و شکر وجود ندارد. اضافه کردن شکر به غذای کودک باعث میشود ذائقه کودک به طعم شیرین عادت کند و در نتیجه کودک تا سنین بزرگسالی به غذاهای شیرین علاقه پیدا کند به همین دلیل اضافه کردن شکر به غذای کودک در سال اول زندگی توصیه نمیشود البته باید توجه کرد در صورتی که در دستور تهیه غذا شکر وجود دارد مصرف آن اشکالی ندارد مثل فرنی که در دستور تهیه آن مقداری شکر وجود دارد ولی اضافه کردن شکر به غذاهای دیگر مثل پوره و یا سوپ کودک برای اضافه کردن انرژی غذای کودک توصیه نمیشود در این موارد افزودن مقدار کمی روغن توصیه میشود.
افزودن روغن به غذای کودک به دلایل زیر توصیه میشود:
- میزان انرژی موجود در روغن در مقایسه با مواد غذایی دیگر بیشتر است [هر ۱ گرم روغن حدود ۹ کالری انرژی دارد].
- اضافه کردن کره یا روغن، حجم غذای کودک را افزایش نمی‌دهد و بدون اضافه شدن حجم غذای کودک، انرژی غذای او بیشتر میشود.
- اضافه کردن کره یا روغن به غذا باعث نرمی غذا شده و بلع آن را برای کودک آسانتر میکند. مغذی کردن غذای کودک عبارت است از اضافه کردن موادی که علاوه بر انرژی، پروتئین غذای کودک را بیشتر میکند. پروتئین برای رشد کودک ضروری است و مصرف مواد غذایی غنی از پروتئین در تغذیه کودک توصیه میشود. حتی الامکان مقداری گوشت [مانند گوشت مرغ، ماهی، گوسفند و …] باید به غذای کودک اضافه شود. اضافه کردن نخود لوبیا و عدس که کاملا پخته و له شده باشند بعد از سن ۹ ماهگی برای تأمین پروتئین مورد نیاز کودک توصیه میشود.
اضافه کردن مواد غذایی که ویتامین و املاح غذای کودک را بیشتر میکند[مغذی کردن]
اضافه کردن برخی از مواد غذایی فقط کمی انرژی غذای کودک را بیشتر میکند ولی باعث میشود که غذا از نظر ویتامین و املاح غنی شود ویتامینها و املاح هم برای رشد و سلامتی کودک ضروری
هستند. بدین منظور به مادر توصیه میشود:
- از سبزیجات برگ سبز برای تهیه غذای کودک استفاده کند مثل جعفری، شوید، گشنیز و اسفناج [در کودکان زیر ۱ سال اسفناج توصیه نمیشود] و یا هر نوع سبزی موجود در منطقه که میتوان این مواد را به سوپ و یا پلوی کودک اضافه کرد.
- میتوان از سبزیجات نارنجی رنگ برای تهیه غذای کودک استفاده کرد، این مواد مثل کدو حلوایی و هویج دارای ویتامین آ هستند.
روش تهیه پودر جوانه غلات و حبوبات
غلات [مانند گندم] و حبوبات [مانند عدس یا ماش] را بعد از پاک کردن و شستن به مدت ۲۴ ساعت در آب خیس کرده و سپس آب آن را خالی کرده و به صورت غیر فشرده در یک ظرف ریخته و روی ظرف را با پارچه بپوشانید هر ۷ – ۸ ساعت یکبار محتویات ظرف را خیس کرده تا جوانه زدن شروع شود و بعد از گذشت حدود ۲ روز میتوان از جوانه ها برای تهیه سوپ استفاده کرد. جوانه ها را میتوان حدود یک هفته در یخچال نگهداری کرد.
روش تهیه آرد و مخلوط غلات و حبوبات
برای تهیه آرد، مخلوط غلات و حبوبات تفت داده به نسبت ۲ به ۱ یعنی ۴ قسم غلات [برنج یا گندم] به علاوه ۲ قسم حبوبات [لوبیا سویا یا نخود] به روش زیر عمل کنید.
- غلات و حبوبات را تمیز کرده و بشویید.
- حبوبات را در داخل ماهی تابه و روی شعله ملایم به مدت ۱۵ تا ۳۰ دقیقه تفت دهید.
- غلات را نیز به همین منوال به طور جداگانه و به مدت کمتر ۵ تا ۱۰ دقیقه تفت دهید.
- سپس حبوبات و غلات را به خوبی آسیاب کنید و سپس آنها را از الک بسیار ریز رد کنید.
- آرد حاصل را میتوان در ظرف دربسته و در محل خشک به مدت ۴ ماه نگهداری کنید. این آرد منبع بسیار خوبی از پروتئین و انرژی است و میتوان در تهیه انواع سوپها و یا به صورت فرنی با استفاده از شیر یا آب به کار برد.
روش تهیه عصاره استخوان
روش تهیه عصاره استخوان اضافه کردن عصاره استخوان قلم گوسفند یا گاو به غذای کودک باعث افزایش املاح و مقوی کردن غذا میشود. میتوان مستقیما قلم استخوان را در سوپ یا آش یا کته کودک انداخت و یا عصاره آن را تهیه و به تدریج مورد استفاده قرار داد. برای تهیه عصاره، قلم گوساله را به مدت ۲ ساعت در آب جوشانده و عصاره به دست آمده را میتوان برای ۲ ماه در فریز و یا برای ۴ روز در یخچال نگهداری کرد.
نویسنده: معصومه آیت اللهی. این نوشته برای اولین بار در دو هفته نامه نوین دارو منتشر شده است.
