سابقه استفاده از زنبور عسل و محصولات آن در درمان انواع بیماری‌ها به شناخت انسان از مزایای این حشره بر می‌گردد. اکثر قریب به اتفاق مواد دفاعی در بدن حشرات، خاصیت ضدسرطانی و ضدمیکروبی دارند. زنبورعسل به دلیل تولید مواد مختلف با ویژگی‌های متفاوت در درمان بسیاری از بیماری‌ها مؤثر است چرا که به گفته انیشتین، در صورت حذف زنبورعسل از روی کره زمین، موجودات بیش از چهار سال نمی‌توانند زنده بمانند. محصولات زنبورعسل از جمله عسل، موم، بره‌موم، زهر و ژله رویال دارای خواص درمانی فروانی هســتند و در درمان بسیاری از بیماری‌ها ازجمله آلرژی‌ها، بیماری‌های خونی، گوارشی، قلبی، ریوی، MS و… کاربرد دارند.
زنبورها از جمله حشرات مفیدی هستند که از بدو شناسایی نقش مهمی در زندگی انسان‌ها داشته‌اند. زنبورعسل حشرهای است که زندگی اجتماعی دارد و عسل به‌عنوان یکی از محصولات این زنبور از حدود ۵۰۰۰ سال پیش در درمان زخم‌ها، سرفه و سوختگی استفاده می‌شده است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که عسل از حدود ۲۰۰۰ سال پیش از آنکه باکتری کشف شود در درمان زخم‌های عفونی استفاده می‌شد بهطوریکه محتویات یک پاپیروس مربوط به ۳۵۰۰ سال قبل از مصر نشان می‌دهد که عسل در درمان زخم‌ها، بیماری‌های گوارش، چشم و کلیه به‌کار می‌رفته است. در سال ۵۰ قبل از میلاد دیوسکوریدس از عسل به‌عنوان دارویی برای درمان زخم‌های ریشه‌دار منجر به ایجاد حفره نام بردهاست. ابن سینا از عسل برای ترمیم زخم‌های سوختگی استفاده می‌کرده است. در قرآن کریم در سوره نحل آیه‌های ۶۸ و ۶۹ و سوره محمد آیه ۱۵ به قدرت شفابخشی عسل اشاره شده است. نیومن در سال ۲۰۰۷ اظهار داشت که بیش از ۷۰ درصد داروهایی که در بازار عرضه می‌شوند، از ترکیبات طبیعی به‌دست آمده‌اند و یا پایه آنها ترکیباتی است که در طبیعت وجود دارند. در طی قرون و اعصار گذشته از زنبورعسل و محصولات تولیدی آن مانند عسل، زهر، آپیلارنیل، موم، بره‌موم و ژله رویال استفاده شده که به شرح هر یک از آنها پرداخته می‌شود.
عسل
خصوصیات ظاهری و فیزیکی عسل
ماده غلیظ قندی است که از جمع‌آوری شهد گل‌ها به‌وسیله زنبورعسل حاصل می‌گردد. زنبور پس از عمل‌آوری و تبدیل شهد به عسل، آن را در حجرات چندوجهی ذخیره کرده و روی آن را با پولک مومی می‌پوشاند. رنگ عسل بستگی به نوع شهد مصرف شده توسط زنبور دارد و از زرد بسیار روشن تا قرمز تیره متغیر است. رنگ عسل عامل تعیین‌کننده برای تشخیص کیفیت و مرغوبیت عسل نیست بلکه عطر و طعم آن بستگی به گیاهی دارد که زنبور از آن استفاده کرده است
خصوصیات شیمیایی عسل
۲۱-۱۵ درصد وزن عسل را آب تشکیل می‌دهد. میزان رطوبت عسل نباید از ۱۸.۶ درصد بیشتر باشد. عسل‌های با رطوبت بالا غیراستاندارد محسوب می‌شوند زیرا رطوبت بیش از حد در تخمیر و تبلور تأثیر بسزایی دارد. بیشتر از ۹۵ درصد بخش جامد عسل را کربوهیدرات‌ها تشکیل می‌دهند. قندهای ساده مانند گلوکز ۴۰ درصد، لوولوز ۳۴ درصد، قندهای مرکب مانند مالتوز، ساکارز، الکتوز، ایزومالتوز، نیگروز، مالتولوز، تریهالوز و ایزومالتوز می‌باشند. میزان فروکتوز در عسل بیشتر از گلوکز است.
اسیدمالیک، اسیدبوتیریک، اسیداستیک، اسیدفرمیک، اسیدالکتیک و اسیدمالیک ازجمله اسیدهای موجود در عسل هستند و درعینحال اصلی‌ترین اسید در عسل، اسیدگلوکنیک است. آنزیمهای اینورتاز، گلوکزاکسیداز، دیاستاز و اینهیبین در عسل وجود دارند. آنزیم اینهیبین خاصیت باکتری‌کشی داشته و از رشد باکتریها در عسل جلوگیری می‌کند. به‌طور متوسط ۱۷ درصد از وزن عسل را موادمعدنی تشکیل می‌دهد که بیشترین مواد شامل پتاسیم، کلسیم، سدیم، فسفر، منیزیم، آهن، مس و سرب می‌باشد. عسل تیره موادمعدنی بیشتری دارد. در عسل ۱۶ اسید آمینه وجود دارند که شامل آسپاراتیک، گلوتامیک، پرولین، گلیسین، آالنین، سیستئین، والین، ایزولوسین، ترونین، فنیلآالنین، لیزین، اورنیتین، هیستیدین، آرژنین، متیونین و لوسین می‌باشد. ترکیبات آنتی‌اکسیدان در عسل شامل chrisin، pinobanksin، pinocembin و ویتامین c و کاتالازها هستند.
خواص درمانی عسل
خواص درمانی عسل مربوط به جاذب الرطوبه بودن، چسبندگی، اسمولالیته، اسیدیته بالا و پراکسیدهیدروژن موجود در آن است. عسل روی طیف وسیعی از باکتریها [حدود ۶۰ گونه از باکتریها اعم از هوازی و غیرهوازی] اثر کشندگی خوب دارد. همچنین روی باکتریهای مقاوم به آنتی‌بیوتیک نیز تأثیر کشندگی مطلوبی دارد. عامل اصلی تأثیر عسل روی باکتریها مربوط به پراکسیدهیدروژن است که از تجزیه رادیکال‌های آزاد تشکیل می‌شود و روی باکتری اثر کشندگی دارد. ترکیب دیگری که در عسل خاصیت ضد باکتری و ضد قارچی دارد عصاره اتیلاستات است. همچنین عسل با داشتن اسمولالیته بالا از رشد میکروبها جلوگیری می‌کند. آنتیبیوتیک‌ها علاوه بر باکتریها به سلول انسان نیز آسیب می‌رسانند ولی عسل این خاصیت را ندارد همچنین توان ضدمیکروبی عسل با جوشاندن از بین نمی‌رود.
خاصیت ضد سرفه و خلط آوری عسل
خواص ضد سرفه و خلط‌آوری عسل با رقیق‌کردن ترشحات موجود در راه‌های هوایی و بهبود عملکرد سلول‌های پوششی بافت‌ها ایجاد می‌شود. مصرف ۲.۵ تا ۱۰ میلی‌گرم عسل در موقع خواب باعث کاهش سرفه می‌شود.
درمان بیماری های قلبی
وجود مقادیر زیاد گلوکز در عسل تأثیر مطلوبی بر روی عضالت قلبی داشته و موجب تحریک و تقویت آنها می‌شود همچنین باعث گشادشدن رگها و تنظیم فشارخون شده و از سکته قلبی جلوگیری می‌کند. عسل باعث هضم چربی‌های اطراف قلب نیز می‌شود.
درمان دردهای رودهای
اسیدفرمیک موجود در عسل باعث درمان دردهای رودهای می‌شود.
درمان سوختگی با عسل
عسل به دلیل خاصیت نفوذپذیری زیاد و رطوبت مناسب به ترمیم پوست و بهبود سریع زخم کمک می‌کند. رطوبت عسل از درد و تخریب سلول حین تعویض پانسمان خشک جلوگیری می‌کند، رشد رگ‌های خونی را تحریک کرده و مونوسیتها را فعال می‌کند.
درمان زخم‌های دیابتی
در ایران مطالعه‌ای در مورد درمان زخم پای دیابتیک با تجویز موضعی عسل و روغن زیتون صورت گرفته است. در این مطالعه یک مرد ۵۵ ساله با سابقه ۱۲ ساله دیابت نوع ۲ و زخم در ناحیه ساق پا حضور داشت که با پنیسیلین تحت درمان بود ولی درمانی حاصل نمی‌شد. این بیمار با مخلوط عسل و روغن زیتون در دمای ۴۰ درجه سانتیگراد که به مدت ۵-۷ دقیقه مخلوط شده بودند تحت درمان قرار گرفت و زخم او ۵ روز پس از شروع درمان با عسل گرانوله و پس از یک ماه به طول کامل بهبود یافت.
موم
این ماده توسط زنبورهای جوان با مصرف عسل و توسط ۸ غده موم‌ساز زیر شکم به شکل ورقهای ترشح می‌شود. زنبورها با جویدن این ورقه‌ها و افزودن بزاق، آن را به یک ماده نرم و خمیری تبدیل می‌کنند. موم ۲۸۴ ترکیب مختلف دارد که ۱۱۱ ترکیب آن فرار است و از بین این ترکیبات فرار ۴۸ ترکیب حالت خوشبوکننده دارد. از موم بیشتر برای نرمی و شادابی پوست و همچنین درمان قسمتهایی از بدن که دچار شکستگی شده و نیاز به فیزیوتراپی دارد، استفاده می‌شود. مصرف این ماده تاثیری روی دستگاه گوارش ندارد و در اثر مصرف بدون تغییر از بدن دفع می‌شود. در منابع قدیمی و سنتی نیز از موم به‌عنوان دارویی برای از بین بردن ورم لثه و ناراحتیهای تنفسی یاد شده است. عمده‌ترین مورد مصرف موم در تهیه کرم‌ها و مواد آرایشی و بهداشتی می‌باشد.
بره‌موم یا پروپولیس
کلمهای یونانی است که از دو بخش پرو به معنی جلو و پلیس به معنی دفاع تشکیل شده و در کل به معنی دفاع از شهر می‌باشد. این ماده توسط زنبورها از مواد صمغی گیاهان و درختان جمع‌آوری می‌شود و برای دفاع درون کندوی زنبورها تولید شده و به‌کار می‌رود. نوعی لیپید بوده و توسط غدد مخصوصی در بدن کارگران تشکیل می‌شود. پروپولیس در ابتدا آبکی ولی پس از خروج از بدن زنبور حالت جامد پیدا می‌کند. طعم آن تلخ و سوزاننده بوده و مخاط دهان و لثه را بی‌حس می‌کند. زنبوردارها به آن سیمان زنبورعسل میگویند. رنگ بره موم تیره و حالت اسیدی دارد. زنبورعسل برای پاکسازی سلول‌ها و ضدعفونی آنها از بره موم استفاده می‌کند. جهت بستن درزها و شکاف‌های کندو و گاهی برای مومیایی‌کردن موجودات مزاحم هم از این ماده استفاده می‌شود. بره موم بیشتر حاوی اسیدهای چرب و استرازها و شامل ۳۰ درصد موم خالص، ۵۰ درصد صمغ، ۱۰ درصد چربی‌های ضروری و آروماتیک و ۵ درصد پولن می‌باشد. ویتامین‌های A، E و C هم در این ماده وجود دارند. این ماده دارای تأثیر بازدارندگی روی ۲۱ گونه باکتری است؛ همچنین این ماده را می‌توان به‌صورت استنشاقی در درمان بیماری‌های مجاری تنفسی مصرف کرد.
سال ۱۹۵۷ یک طبیب روسی به نام پروکوویچ در مورد خواص بیحس‌کنندگی بره موم تحقیق کرد و نشان داد که محلول‌های حاوی زیر ۲۵ درصد از بره موم، بسیار موثرتر از محلول کوکایین- نووکایین است. بره موم تاثیرات مطلوبی جهت کنترل بیماری سرطان پروستات دارد. محققان مرکز پزشکی دانشگاه شیکاگو اعلام داشتند که به دلیل وجود مادهای بهنام اسیدکافئیک در بره موم، رشد تومورهای پروستات به‌تدریج متوقف می‌شود، درعینحال در درمان نیوکاسل طیور هم مؤثر است. تحقیقات نشان دادند که این ماده به خوبی از عفونی شدن غدد لنفاوی گردن جلوگیری می‌کند. همچنین التهاب‌های مخاط دهان، ورم لوزه، ورم حلق، برفک دهان و ورم حفره بینی نیز توسط بره موم قابل درمان است.
ژله رویال
این ماده توسط یک جفت غده مغزی زنبوران کارگر پرستار در سنین ۱۲-۳ روزگی ترشح می‌شود. این ماده غذایی جهت تغذیه ملکه در تمام طول عمر و کارگران در سه روز اول زندگی استفاده می‌شود. این ماده در کندو ذخیره نمی‌شود و دارای ۶۶ درصد آب، ۱۵ درصد مواد قندی، ۶-۵ درصد لیپید، ۱ درصد نمک معدنی و فاکتوری بهنام R3 است. این ماده حالت اسیدی داشته و در مقابل نور آفتاب و جریان هوا فوراً تغییر می‌کند. ژله رویال به دلیل داشتن استیل کولین فشارخون را پایین آورده و کلسترول را کنترل می‌کند. مصرف این ماده برای نوزادان زودرس، اطفالی که کمبود مواد غذایی دارند و برای ناراحتیهای قلبی نیز توصیه می‌شود. همچنین در بهبود زخم‌ها و التهاب‌های سطح پوست بدن تأثیر مطلوبی دارد. ژل رویال یک ماده تحریک‌کننده قوای جنسی است. این ماده همچنین در افزایش تحرک و قوای جنسی اسب‌ها نیز مؤثر است.
زهر
زهر زنبور عسل مایعی تلخ مزه بهرنگ روشن، دارای بوی خاصی بوده و در مجاورت هوا به سرعت خشک می‌شود. ترکیبی بسیار پیچیده داشته و دستکم هشت نوع پروتئین در آن شناسایی شده است. ترکیبات زهر زنبورعسل در مناطق مختلف و نسبت به فصل‌های مختلف با هم فرق می‌کند. ترکیبات اصلی زهر شامل آنزیمهای فسفولیپاز، هیالورونیداز و اسید فسفاتاز است. از پپتیدهای موجود در زهر می‌توان به آپامین، ملیتین، سکاپین، ترتیاپین و آدوالپین اشاره کرد. آمینهای بیوژنیک هیستامین، دوپامین، نوراپی نفرین و لکوترین نیز در زهر وجود دارند.
درمان بیماری MS
Multiple Sclerosis بیماری با علت نامعلوم می‌باشد. در این بیماری قسمتهایی از رشته‌های عصبی در سیستم عصبی مرکزی به واسطه خطا در سیستم ایمنی بدن دچار التهاب و تخریب پوشش میلین و جراحت آکسون شده و در نهایت آسیب می‌بیند. استفاده از زهر زنبورعسل یک روش جایگزین و مناسب برای درمان این بیماری است. ملیتین که ۵۰ درصد وزن خشک زهر را تشکیل می‌دهد، یکی از مهمترین مواد ضدالتهاب است. آدولاپین ماده دیگر موجود در زهر می‌باشد که از طریق مهار آنزیم سیکلواکسیژناز، باعث اثر ضدالتهابی و ضد درد می‌شود. آپامین از تشکیل Complement C3 جلوگیری، کانال‌های پتاسیمی وابسته به کلسیم را بلوکه کرده و به همین دلیل انتقال عصبی را تشدید می‌کند. آنزیم هیالورونیداز نیز Scare تشکیل شده در بیماران MS را ازبین می‌برد.
درمان بیماری‌های رماتیسمی
مواد موثری ازجمله ملیتین در زهر زنبورعسل وجود دارد که می‌تواند در درمان بیماری‌های رماتیسمی مؤثر باشد. نظر به اینکه استفاده مستقیم از نیش زنبورعسل ممکن است واکنش‌های آلرژیک، شوک آنافیالکتیک و حتی مرگ ایجاد کند لذا از زهر زنبورعسل فرآورده دارویی در ابتدا به‌صورت پماد جلدی و سپس قرص‌های خوراکی ساخته و در درمان بیماری‌های روماتیسمی استفاده می‌کنند. زهر زنبورعسل ضدالتهاب، ضد باکتری و ضد قارچ است و پس از مصرف در بدن موجب آزادسازی ترکیبات طبیعی ضدالتهابی به‌ویژه کورتیزول و آزادسازی هورمون پیش ساز کورتیزول می‌شود. آسیب‌های لیگامانها، تاندونیت، بورسیت، فیبروزیت و دیگر تروماهای بافت نرم ازجمله بیماری‌هایی است که با زهر زنبورعسل به خوبی درمان می‌شوند. مدارکی نیز وجود دارد که زهر زنبورعسل در کاهش کلسترول و تحریک دستگاه ایمنی بدن مؤثر است. محققان توصیه می‌کنند که بهتر است همزمان با استفاده از زهر زنبورعسل از دیگر محصولات زنبورعسل نیز استفاده شود تا دستگاه ایمنی بدن پاسخ بهتری به درمان نشان دهد.
خواص درمانی آپیلارنیل
این ماده در سال‌های اخیر شناسایی شده و مرکب از پروتئین، آمینواسید، چربی، انواع موادمعدنی، مواد ریز مغذی و ریبوفلاوین‌ها می‌باشد. این ماده در درمان سستی، بی‌حالی، تقویت دوره نقاهت بیماری‌های عصبی و جسمانی، سوء تغذیه در دوران بلوغ و یائسگی، درمان زخم‌های معده و دوازدهه، بهبود عفونت‌های قلبی و درمان عفونت‌های تنفسی کاربرد دارد. ترکیب این ماده با موم باعث افزایش متابولیسم بدن شده و در ترکیب با پولن تقویت‌کننده بسیار مؤثری برای سیستم گوارشی می‌باشد.
با توجه به توضیحات ارائه شده، ازجمله مزایای زنبور درمانی را می‌توان هزینه بسیار ناچیز آن در مقایسه با هزینه داروهای شیمیایی که بسیار بالاست نام برد، بهطوریکه در مواردی بیماران حتی از دریافت دارو به علت گرانی آن محروم می‌شوند. مزیت دیگر آن عاری بودن از هرگونه عوارض جانبی است. مصرف بالای داروهای شیمیایی لطمات جبران‌ناپذیری به روح و روان و جسم بیماران وارد می‌سازد که در بسیاری از موارد از ادامه درمان منصرف می‌شوند. از مزایای دیگر زنبور درمانی کاهش درد و التهاب در اکثر بیماری‌ها می‌باشد و به‌طورکلی از پیشرفت بیماری‌ها جلوگیری می‌کند. ترویج فرهنگ استفاده از این فرآورده‌ها از یک طرف باعث افزایش درآمد زنبورداران و از طرفی دیگر باعث توسعه صنایع داروسازی، آرایشی و بهداشتی خواهد شد.
این مطلب اولین بار در ماهنامه سنبله به قلم صدیقه اشتری منتشر شده است.
