بر اساس نتایج پژوهش‌های علمی از دهه ۱۹۶۰ تا کنون، مهم‌ترین عوامل ناتوانی‌ها و مرگ‌های زودرس، از بیماری‌های عفونی و واگیر به بیماری‌های مزمن و تحلیل برنده تغییریافته‌اند. طی این سال‌ها، به علت افزایش توان اقتصادی جوامع صنعتی و رفاه بیش از حد، زیاده‌روی در مصرف چربی‌ها، گوشت، شکر و نمک و افزایش مصرف دخانیات رایج شده و فعالیت بدنی کاهش یافته است. همچنین، با افزایش متوسط طول عمر انسان‌ها، تعداد سالمندان در این کشورها افزایش یافته است. در کشور ما با اجرای برنامه‌های پیشگیری از بروز بیماری‌های واگیر (عفونی) و نیز تغییر هرم سنی جمعیت به طرف میان‌سالی و در آینده نه‌چندان دور کهن‌سالی، پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های غیروا گیر ازجمله دیابت اهمیت فراوانی دارد.
دیابت و انواع آن
دیابت یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی جهان است که با افزایش قندخون مشخص می‌شود. این بیماری یکی از شایعترین بیماری‌های مزمن و غیروا گیر غدد است که کنترل آن به تغییراتی در شیوه زندگی فرد نیاز دارد. درمان بیماری شامل مراقبت‌های تغذیه‌ای، دارودرمانی، فعالیت بدنی یا ورزش، پایش گلوکز خون و آموزش خود مراقبتی به بیمار است.
بر اساس ویژگی‌های مختلف، علل زمینه‌ساز و نحوه درمان این بیماری به انواع مختلفی تقسیم می‌شود، سه شکل اصلی و شایع آن عبارت‌اند از: دیابت نوع،۱ دیابت نوع ۲ و دیابت حاملگی (GDM).
دیابت نوع ۱
این نوع دیابت با تخریب سلول‌های پانکراس و فقدان ترشح انسولین همراه است. میزان شیوع دیابت نوع ۱ از نوع ۲ به مراتب کمتر است. بیشترین شیوع در نوجوانان دختر ۱۰ تا ۱۲ ساله و در پسران ۱۲ تا ۱۴ ساله است. ا گرچه این بیماری بیشتر در کودکان و نوجوانان ر خ می‌دهد، اما بروز آن در سنین بالاتر نیز دیده می‌شود. این افراد برای جلوگیری از کتواسیدوز و مرگ نیازمند تزریق انسولین هستند.
دیابت نوع ۲
دیابت نوع ۲ با مقاومت به انسولین و کمبود انسولین همراه است. مبتلایان بیشتر در میان‌سالی و به‌طور عمده پس از ۳۰ سالگی به این نوع دیابت مبتلا می‌شوند. ا گرچه سن ابتلا به این بیماری پیوسته در حال کاهش است. عوامل خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ عبارتند از: سن بالای ۳۰ سال، چاقی به ویژه چاقی شکمی و اضافه‌وزن، سابقه خانوادگی، دیابت حاملگی، اختلال قند خون ناشتا (IFG) و اختلال تحمل گلوکز (IGT) فعالیت بدنی کم، نژاد و سابقه تولد نوزاد با وزن بیش از ۴ کیلوگرم. این شکل دیابت ممکن است سال‌ها ناشناخته بماند؛ زیرا قند خون به‌تدریج بالا می‌رود. این بیماران دو تا چهار برابر بیشتر از دیگران درمعرض خطر بیماری‌های قلبی عروقی قرار دارند.
دیابت حاملگی (GDM)
تحمل نکردن گلوکز که برای اولین بار در حاملگی تشخیص داده شود، دیابت حاملگی نام دارد. دیابت حاملگی یکی از عوارض شایع دوران حاملگی است و بعد از خاتمه حاملگی بهبود می‌یابد. تشخیص بیشتر در سه ماهه دوم و سوم است. زنان با سابقه دیابت حاملگی در معرض خطر بروز دیابت آشکار در سال‌های بعد هستند. تشخیص ندادن و درمان دیابت حاملگی موجب افزایش عوارض در مادر و جنین می‌شود.
پیشگیری از دیابت
شیوه زندگی (انتخاب درست مواد غذایی مصرفی و فعالیت فیزیکی) نقش بسیار پررنگی در پیشگیری و کنترل دیابت دارد. پیشرفت دیابت نوع ۲ رابطه محکمی با عوامل مربوط به شیوه زندگی دارد که حکایت از قابل پیشگیری بودن آن دارد. مطالعات، شواهدی از دخالت فعالیت جسمانی، کاهش وزن، دریافت رژیم غذایی، از جمله غلات کامل و فیبر و کاهش چربی رژیم غذایی در امکان به تعویق انداختن یا پیشگیری از دیابت نوع ۲ نشان دادهاست. در این زمینه تأثیر کاهش وزن و افزایش فعالیت جسمانی برای پیشگیری یا به تأخیر انداختن دیابت بر سایر گزینه‌ها، برتری دارند. پس برای پیشگیری از ابتلا به دیابت باید:
- از تغذیه سالم برخوردار باشید. مصرف مواد قندی و چربی‌ها را کاهش دهید.
- از اضافه وزن و چاقی جلوگیری کنید.
- به طور منظم و روزانه فعالیت ورزشی داشته باشید.
کنترل دیابت
برای هر فرد مبتلا به دیابت در مرحله اول باید یک رژیم غذایی صحیح همراه با برنامه فعالیت بدنی و ورزش منظم در نظر گرفته شود. به منظور کنترل مؤثر سطوح هموگلوبین A1C و قند خون، مهم است بدانیم که چگونه بین دریافت مواد غذایی، فعالیت فیزیکی و مصرف دارو تعادل ایجاد کنیم.
دارو درمانی و دیابت
افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ برای ادامه حیات نیازمند تزریق انسولین هستند. افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ نیز ممکن است برای حفظ سطح گلوکز خون در محدوده طبیعی نیاز به انسولین داشته باشند یا از سایر داروهای کنترل قند خون استفاده کنند. در هر صورت هرگونه مصرف دارو برای کنترل قند خون باید با تجویز و تحت نظر پزشک انجام شود.
تغذیه و دیابت
هدف از رژیم غذایی در افراد مبتلا به دیابت، کنترل متابولیک به منظور پیشگیری از عوارض کوتاه‌مدت و درازمدت دیابت است. بنابراین رژیم غذایی باید طوری تنظیم شود که علاوه بر کنترل میزان قند خون، فشار خون، وزن بیمار و غلظت لیپیدها و لیپوپروتئینها را تاحد امکان درحد معمولی نگه دارد.
رژیم غذایی باید به گونه ای تنظیم شود که انرژی مورد نیاز فرد را در شرایط معمولی و نیز در شرایط خاص مانند حاملگی، استرس‌ها و بیماری‌های متابولیک تأمین کند. همچنین میزان پروتئین، ویتامین‌ها و مواد معدنی را درحد لازم تأمین کند. برنامه غذایی شخص مبتلا به دیابت باید تحت نظر کارشناس تغذیه تنظیم شود.
توصیه‌های تغذیه‌ای
دو اصل تعادل و تنوع را در تغذیه روزانه خود رعایت کنید، یعنی در برنامه غذایی خود از تمام گروه‌های غذایی و به صورت متنوع استفاده کنید. استفاده از راهنمای غذایی دیابتی‌ها به شما کمک می‌کند تا این دواصل را به خوبی رعایت کنید.
روزانه ۳ وعده اصلی و ۳ میان وعده مصرف کنید. غذا خوردن منظم در تنظیم میزان قند خون اثر زیادی دارد به خصوص ا گر قرص یا انسولین مصرف می‌کنید. برای شما وعده‌های مکرر غذا و حجم کم مناسب است.
از موادغذایی فیبردار مثل سبزی و میوه استفاده کنید.
مصرف نمک را به حداقل برسانید و سعی کنید در هنگام صرف غذا و بر سرسفره، به غذا نمک اضافه نکنید، چون خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی در شما زیاد است. از گیاهان معطر و ادویه‌های بدون نمک برای طعم دادن به غذا استفاده کنید.
از غذاهای کنسروشده کمتر استفاده کنید.
هر روز مایعات بدون شیرینی مانند آب به اندازه کافی بنوشید.
مصرف چربی را به حداقل برسانید. مغزهای گردو، بادام و… در گروه چربی‌ها قرار دارند این مواد مغذی را جایگزین چربیهای ناسالم کنید به شرط آن که در مصرف آنها زیاده روی نکنید.
چربی گوشت‌ها را از آن جدا کنید و قبل از پختن مرغ، پوست آن را بکنید.
سعی کنید وزن خود را درحد مطلوب نگهدارید.
فعالیت فیزیکی و دیابت
انجام فعالیت بدنی و ورزش مستمر علاوه بر این که در پیشگیری اولیه دیابت نوع ۲ مؤثر است، قدم اول در درمان دیابت نیز به شمار می‌رود. ورزش در درمان افراد مبتلا به دیابت نقش مؤثری دارد و به بهبود مقاومت به انسولین، کنترل وزن، کاهش خطر بیماری‌های قلبی عروقی و احساس سلامتی و شادابی کمک می‌کند. برنامه ورزشی با توجه به علایق، سن، وضعیت سلامتی و تناسب بدن تغییر می‌کند. قبل از شروع به فعالیت بدنی، فرد بیمار باید با پزشک خود مشورت کند. هیپرگلیسمی و در پی آن کتواسیدوز در نتیجه کمبود انسولین به هنگام شروع ورزش با گلوکز خون بیشتر از mg/dl250 تا ۳۰۰ اتفاق میافتد.
در این مورد ورزش باید تا هنگام بهبود وضعیت قند خون به تعویق افتد. ورزش‌های شدید (بیشتر از ۴۵ تا ۶۰ دقیقه) نیز به هیپوگلیسمی منجر خواهند شد. در بیماران با سابقه بیماری‌های قلبی عروقی، ورزش ممکن است به ایسکمی و سکته قلبی منجر شود.
ورزش‌هایی که به مبتلایان دیابت بیشتر توصیه می‌شود:
- پیاده‌روی
- ورزش‌های گروهی از قبیل تنیس روی میز، والیبال، بسکتبال و تنیس
- شنا
- دوچرخه‌سواری
- نرمش‌های آیروبیک نکته: ورزش‌های طولانی (استقامتی) و حرکات خسته‌کننده برای افراد مبتلا به دیابت توصیه نمی‌شود.
موارد منع ورزش:
- ابتلا به رتینوپاتی پرولیفراتیو حالتی است که رگ‌های خونی جدید و غیرطبیعی بر روی سطح شبکیه رشد می‌کنند، این عروق جدید دیواره ضعیف‌تری داشته و شکننده هستند و ممکن است منجر به خونریزی شوند. این رگ‌های خونی غیرطبیعی ممکن است تبدیل به بافت سفتی شده که شبکیه را از پشت چشم جدا کنند و باعث جداشدگی پرده شبکیه شوند که ا گر درمان نشود منجر به کاهش شدید دید و کوری می‌شود
- قند خون بیشتر از mg/dl300
- وجود هیپوتانسیون ارتواستاتیک (کاهش فشارخون وضعیتی)
نکته ۱: پیاده روی برای هیچ بیماری منع نمی‌شود.
نکته ۲: قبل از شروع به فعالیت بدنی، فرد بیمار باید با پزشک و مشاور تغذیه خود مشورت کند.
دیابت هم قابل پیشگیری و هم قابل کنترل است به شرطی که برای پیشگیری، عوامل خطر آن را کاهش بدهیم و برای کنترل آن، توصیه‌های لازم را رعایت کنیم.
این مطلب اولین بار در فصلنامه به‌ورز به قلم فتح اله پورعلی منتشر شده است.
