دندان به اوستایی dentan و به سانسکریت denta؛ ساختارهایی سفید رنگ در درون فک یا دهان بسیاری از مهره‌داران می‌باشند که برای خوردن ، جویدن و تکه تکه کردن خوراک به کار می‌روند. دندانها از استخوان ساخته نشده‌اند، بلکه از بافت‌هایی با درجه سختی‌های گوناگون ساخته شده‌اند.انسان دارای ۲۰ دندان شیری و ۳۲ دندان همیشگی می‌باشد.
همچنین در انسانها، دندان نقش بسیار برجسته ای در سخن گفتن و ادای صحیح کلمات بازی می‌کند. یک فرد برای آن‌که دندانهای سالمی داشته باشد باید در شبانه روز دستکم ۲ بار مسواک بزند. اما در برخی جانوران ازجمله گوشت‌خواران، از دندان برای شکار کردن یا دفاع از خود نیز بهره می‌جویند. ریشه دندانها بوسیله لثه پوشیده شده‌است. دندانها از استخوان ساخته نشده‌اند بلکه بافت‌های چندگانه با تراکم و سختی مختلف هستند. منشأ بافت‌های سلولی که در نهایت به دندانها تبدیل می‌شوند لایه زایای جنینی به نام برون پوست (اکتودرم) است.
ساختار کلی دندانها در مهره داران مشابه است، هرچند تفاوت‌هایی در شکل و موقعیت قرارگیری آنها وجود دارد. دندانهای پستانداران ریشه‌های عمیقی دارد و الگوی آنها در بعضی ماهی‌ها و تمساح سانان هم یافت می‌شود. در اغلب استخوان ماهیان، دندانها به سطح بیرونی استخوان متصل هستند، در حالیکه در مارمولک‌ها دندانها به یک سمت سطح داخلی فک متصل هستند. در غضروف ماهیان مثل کوسه‌ها، دندانها به وسیله لیگامنت (رباط) سختی به حلقه غضروفی که شکل آرواره می‌باشد متصل هستند.
دندانها از جمله ویژگی‌های متمایز (و طولانی مدت) گونه‌های پستانداران هستند. در دیرینه شناسی از دندانها برای شناسایی گونه‌های سنگواره‌ها و مشخص کردن رابطه آنها استفاده می‌کنند. شکل دندانهای جانوران بستگی به نوع غذای آنها دارد. به عنوان مثال، غذاهای گیاهی به سختی هضم می‌شوند، گیاه خواران دندانهای آسیای بزرگ زیادی برای جویدن و آسیاب کردن غذا دارند. از طرف دیگر گوشت‌خواران به دندانهای نیش برای کشتن شکار و پاره کردن گوشت نیاز دارند.
پستانداران دیفی دونت هستند، یعنی دو دسته دندان دارند. در انسانها، اولین دسته (دندانهای شیری) معمولاً در حدود ۶ ماهگی ظاهر می‌شوند، هرچند بعضی نوزادان در هنگام تولد یک یا چند دندان قابل رویت دارند که به آنها دندانهای نوزادی می‌گویند. درآمدن دندانها به‌طور طبیعی در حدود ۶ ماهگی می‌باشد که می‌تواند دردناک باشد. کانگوروها، فیلها و گاو دریایی استثناهای پستانداران هستند زیرا پلی فیودونت می‌باشند.
بعضی از حیوانات فقط یک سری دندان دارند (مونوفیودونت) در حالیکه بعضی دیگر چندین سری دندان دارند (پلی فیودونت). به عنوان مثال در کوسه‌ها، هر دو هفته، دندانهای جدیدی برای جایگزینی دندانهای ساییده شده رشد می‌کند. دندان پیش جوندگان به‌طور مستمر رشد می‌کند و در حین جویدن ساییده می‌شود تا طول آن نسبتاً ثابت بماند. روش سگ آبی بخشی از وضعیتش می‌باشد. بیشتر جوندگان مثل ول (نه موش) و خوکچه هندی، همچنین خرگوشان مثل خرگوش علاوه بر دندانهای پیش، دندانهای آسیاشان هم مداوم رشد می‌کنند.
دندانها همیشه به آرواره متصل نیستند مثل دندانهای پستانداران. در بیشتر خزندگان و ماهی‌ها، دندانها به کام یا کف دهان متصل شده‌اند و ردیف‌های اضافی داخل فک بوجود آورده‌اند. بعضی استخوان ماهیان دندان‌هایی در حلق خود دارند. در حالیکه معنای معمول دندان درست نیست، مقیاس دندانی کوسه‌ها تقریباً در ساختار یکسان است و به احتمال زیاد منشأ تکاملی یکسانی دارند. در واقع، به نظر می‌رسد دندانها اولین بار در کوسه‌ها به تکامل رسیده‌اند و در بی آروارگان اولیه وجود نداشته‌اند – در صورتی‌که مارماهی ساختارهای دندان مانند بر روی زبان خود دارد، در واقع، آنها ترکیبات کراتینی هستند و عاج و مینای دندان نداشته و هیچ رابطه‌ای با دندانهای واقعی ندارند. اگرچه ساختارهای دندانی شکل پیشرفته با عاج دندان و مینای دندان در اواخر دوره قیف دندانان (کنودونت‌ها) دیده شده‌اند، امروزه فرض می‌شود که آنها به‌طور مستقل از دندانهای مهره دان تکامل یافته‌اند.
از آنجایی که دوزیستان معمولاً غذاهای نرم می‌خورند، معمولاً دندانهای کوچکی دارند یا اصلاً دندان ندارند. در خزندگان، دندانها معمولاً ساده بوده و مخروطی شکل هستند، اگر چه تفاوت‌هایی در بین گونه‌ها وجود دارد، مهمترین آنها دندانهای نیش مارها برای تزریق سم می‌باشد. الگوی دندانهای پیش، نیش، آسیای کوچک و آسیای بزرگ، به درجات مختلف، تنها در پستانداران و در اجداد تکامل یافته آنها، دیده می‌شود. تعداد این نوع از دندانها در بین گونه‌ها متفاوت است؛ علم جانورشناسی از یک فرمول دندانی استاندارد برای توصیف دقیق الگوهای دندانی هر گروه از موجودات استفاده می‌کند.
دندان پستاندارن
خوک خاکی: در خوک خاکی، دندانها فاقد مینا هستند و تعداد زیادی لوله‌های خمیری دارند، از این رو به آنان راسته آفریقاددان اوریکتروپودیدا می‌گویند.
سگ سانان: در سگ‌ها، احتمالاً دندانها کمتر از دندانهای انسانها دچار پوسیدگی می‌شوند زیرا بزاق سگ‌ها PH بسیار بالایی دارد و مینای دندان را حفظ می‌کند.
آب بازان: مانند دندانهای انسان، دندانهای وال برآمدگی‌های پلیپ مانندی بر روی سطح ریشه دندان دارند. این پلیپ‌ها در هر دو گونه، از مواد سیمانی ساخته شده‌است اما در دندانهای انسانها برآمدگی‌ها روی سطح بیرونی ریشه قرار دارند در حالیکه در وال‌ها برآمدگی در داخل حفره پالپ قرار دارد. در حالیکه سطح بیرونی ریشه دندانهای انسانها سیمانی است، وال‌ها ماده سیمانی را در سطح داخلی دندانهای خود با لایه کمی از مینا بر روی نوک آن دارند. این مقدار کم مینا فقط در وال‌های پیر، در جایی که ماده سیمانی ساییده شده و مینای لایه زیرین بیرون آمده، دیده می‌شود.
نهنگ دندانه دار از راسته آب بازان می‌باشد و با داشتن دندان توصیف می‌شود. دندانها در میان گونه‌ها متفاوت هستند. می‌توانند بسیار زیاد باشند، بعضی از دلفین‌ها بالای ۱۰۰ دندان در آرواره‌های خود دارند. از طرف دیگر، شبه‌نهنگ‌های تک‌شاخ عاج‌های تک شاخ مانند بزرگ دارند، این دندان از میلیون‌های مسیر حسی تشکیل شده و برای سنجش در حین تغذیه، راه یابی و جفتگیری استفاده می‌شود. این دندان، پیچیده‌ترین دندان عصبی شناخته شده‌است. نهنگ منقاریان تقریباً بدون دندان هستند و دندانهای عجیب و غریب تنها در نرها دیده می‌شوند. این دندانها ممکن است برای تغذیه، نشان دادن پرخاشگری و نمایشگری استفاده شوند.
اسب: اسبهای بزرگسال بین ۳۶ و ۴۴ دندان دارند. لایه‌های دندانی و مینای دندان در آنها درهم تنیده است. همه اسب‌ها ۱۲ دندان آسیای کوچک و ۱۲ دندان پیش دارند. بطور کلی، اسبهای نر ۴ دندان نیش بین دندانهای آسیا و پیش خود دارند. تعداد کمی از اسبهای ماده (کمتر از ۲۸٪) دندانهای نیش دارند، آنها یک یا دو تا هستند و بیشتر اوقات تنها بخشی از آنها جوانه می‌زنند. تعداد کمی از اسب‌ها یک یا چهار دندان گرگی (میخی) دارند که بازمانده‌های ژنتیکی دندانهای آسیای کوچک هستند، بیشتر آنها تنها یک یا دو تا از این دندانها دارند. داشتن این دندانها در اسبهای نر و ماده رایج است و بیشتر در فک بالا وجود دارند. این دندانها می‌توانند باعث آزار اسب در هنگام لگام زدن شوند؛ بنابراین، دندانهای گرگی معمولاً برداشته می‌شوند.
دندانهای اسب برای تخمین سن نیز استفاده می‌شوند. بین تولد و ۵ سالگی بوسیله مشاهده الگوی جوانه زدن دندانهای شیری و سپس دندانهای دائمی می‌توان سن را خیلی نزدیک تخمین زد. در پنج سالگی، تمام دندانهای دائمی معمولاً جوانه زده‌اند. می‌توان گفت که اسب‌ها دهان «کاملی» دارند. بعد از پنج سالگی، سن را فقط با الگوی پوشش دندانهای پیش، شکل آنها و زاویه‌ای که می‌گیرند و دیگر فاکتورها می‌توان تخمین زد. پوشش دندانها ممکن است تحت تأثیر رژیم غذایی، ناهنجاری‌های طبیعی یا گاز گرفتن آخور باشد. دو اسب با سن یکسان ممکن است الگوی پوشش دندانی متفاوت داشته باشند.
دندانهای پیش، آسیای کوچک و آسیای بزرگ اسب‌ها یکبار بطور کامل رشد می‌کنند و در صورت ساییده شدن در هنگام جویدن به رشد خود ادامه می‌دهند. اسبهای جوان بزرگسال دندان‌هایی به اندازه ۴٫۵ تا ۵ اینچ با تاج باقی‌مانده در حفره دندانی زیر لثه، خواهند داشت. به عنوان تعیین سن، بقیه دندانها در حدود ۸/۱ اینچ در هر سال، به آرامی از فک ظاهر خواهند شد. زمانی که حیوانات به سن پیری برسند، تاج دندانها خیلی کوتاه می‌شوند و دندانها اغلب باهم از بین می‌روند. اسبهای خیلی پیر، اگر دندانهای آسیا نداشته باشند، به منظور تهیه غذای مناسب برای آنها، لازم است که علوفه را از زمین برداشته و در آب خیس کنند تا غذای نرمی ایجاد شود.
فیل سانان: عاج فیلها دندانهای پیش مخصوص برای بلند کردن غذا و جنگیدن هستند. بعضی از دندانهای فیل شبیه دندانهای گاو دریایی هستند و این نکته قابل توجه است که فیلها در تکامل خود تحت فاز آبزیان نیز بوده‌اند.
فیلها ۴ دندان آسیای بزرگ، در هر طرف فک بالا و پایین خود دارند. تا سن ۴۰ سالگی این دندانها با دندانهای آسیای بزرگتر جایگزین می‌شوند. دندانهای آسیای بزرگ جدید هنگامیکه قدیمی‌ها می‌افتند، از عقب فک به جلو حرکت می‌کنند. سری نهایی دندانهای آسیای بزرگ حدود بیست سالگی می‌افتند.
خرگوش: خرگوش و دیگر خرگوش سانان معمولاً دندانهای شیری خود را قبل از تولد (یا خیلی زود بعد از تولد) می‌ریزند و با دندانهای دائمی به دنیا می‌آیند. دندانهای خرگوش‌ها متناسب با نوع غذای آنها که طیف گسترده‌ای از سبزیجات است، می‌باشد. دندانهای خرگوش‌ها در تمام عمر رشد می‌کنند زیرا غذاها باعث سایش آنها می‌شوند. به‌طور کلی خرگوش‌ها ۶ دندان پیش، سه دندان آسیای کوچک بالایی، سه دندان آسیای بزرگ بالایی، دو دندان آسیای کوچک پایینی و دو دندان آسیای بزرگ پایینی در هر طرف دارند. آنها دندان نیش ندارند. سه تا چهار میلی‌متر از دندانهای پیش هر هفته سابیده می‌شوند، در حالیکه دندانهای عقبی در طول یک ماه به همان مقدار ساییده می‌شوند.
دندانهای پیش و دندانهای گونه‌ای خرگوش‌ها آرادیکولار هیپسودونت نامیده می‌شوند. این دندانها گاهی اوقات با عنوان دندان الدونت نامبرده می‌شوند. این دندانها دائماً در حال رشد و جوانه زدن هستند. جوانه زدن و رشد دندانها با سایش آنها بوسیله جویدن و فیبر بالای ماده غذایی در تعادل می‌باشند.
جوندگان: دندانهای پیش جوندگان در طول عمرشان دائماً رشد می‌کنند، به این فرایند آرادیکولار می‌گویند. بر خلاف انسانها که سلول‌های آملوبلاست بعد از توسعه دندانها می‌میرند، جوندگان دائماً در حال تولید مینا هستند و باید دندانهای خود را با مواد مختلف بسابند و کوتاه کنند. این دندانها برای بریدن چوب، جویدن پوست میوه‌ها یا برای دفاع استفاده می‌شوند. دندانها در روی خود، مینا و در داخل، عاج دارند، بنابراین در طول جویدن تیز می‌شوند. از طرف دیگر دندانهای آسیای بزرگ در حال رشد دائمی در بعضی از گونه‌های جوندگان دیده می‌شوند مثل موش صحرایی و خوکچه هندی. تنوع در دندانهای جوندگان وجود دارد اما عموماً، جوندگان فاقد دندانهای نیش و آسیای کوچک بوده و فاصله‌ای بین دندانهای پیش و آسیای بزرگ خود دارند که ناحیه دیاستما نامیده می‌شود.
گاو دریایی: دندانهای گاو دریایی پلی فیودونت هستند و دندانهای آسیای بزرگ فک پایین آنها جدا از آرواره رشد یافته‌اند و با پوسته استخوانی جداگانه از بافت نرم روکش شده‌اند.
گراز دریایی: عاج‌های گراز دریایی دندانهای نیشی هستند که در تمام عمر رشد می‌کنند.
ماهی: ماهی‌هایی مثل کوسه‌ها، ممکن است دندانهای بسیاری در تمام عمر خود داشته باشند. جایگزینی چندباره دندانها باعث شده آنها را پلی فیودونت بنامند.
خزندگان: دندانهای خزندگان در طول عمرشان دائماً در حال جایگزینی هستند. تمساح سانان نوجوان هر ماه دندانهای خود را با دندان بزرگتری جایگزین می‌کنند. در هنگام بزرگسالی، دوره جایگزینی دندان می‌تواند به هر دو سال یک بار یا حتی بیشتر تبدیل شود. بطور کلی، تمساح سانان ممکن است از ۳۰۰۰ دندان از تولد تا مرگ خود استفاده کنند. دندان جدید داخل دندان قدیمی ایجاد می‌شود.
دندان انسان
ساختمان دندان
دندان از بخش های گوناگونی ساخته شده‌است. بخش‌هایی از دندان دیده می‌شوند و بخش‌هایی از آن‌هم زیر لثه جای دارند.بخش دیده‌شدنی دندان را تاج دندان می‌نامند. تاج دندان از مینای دندان پوشیده شده است که ماده سخت و درخشنده ای است. در زیز مینا، عاج دندان وجود دارد که از ماده‌ای استخوان مانند ساخته شده‌است.عاج بیشترین بخش دندان را تشکیل می‌دهد. عاج از مغز دندان نگهداری می‌کند. مغز دندان جایی است که عصب دندان وجود دارد. ریشه پایین‌ترین و آخرین قسمت دندان است که کاملاً درون لثه و آرواره جای دارد. بین لثه، بخشی استخوانی به نام ساروج وجود دارد که در واقع همچو چسب سرشتی بدن بوده و دندان را سفت به استخوان آرواره چسبانده است.
دندان نوزاد
نوزاد حتی قبل از به دنیا آمدن دندانهای اولیه دارد، اما آنها در زیر پوست لثه قرار دارند و قابل دیدن نیستند. در شش یا هفت ماهگی دندانهای نوزاد شروع به درآمدن می‌کنند. بیشتر بچه‌ها وقتی به سن ۳ سالگی می‌رسند تمام دندانهایشان به‌طور کامل در می‌آید. به این دندانها دندانهای شیری می‌گویند. با بزرگ شدن کودک دندانهای شیری او یکی‌یکی از جای خود در می‌آیند. این اتفاق بیشتر در سن شش یا هفت سالگی می‌افتد. در عصب دندان رگ‌ها و مویرگ‌های خونی وجود دارند که دندان را تغذیه می‌کنند و آن را سالم نگاه می‌دارند.
گونه های دندان
دندان شیری : تعداد دندانهای شیری بیست عدد (در هر آرواره ۱۰ عدد) بوده که به مرور می‌افتند و ۳۲ عدد دندان دائمی جای آنها را می‌گیرند. تکامل این دندانها از دوره جنینی آغاز می‌شود و بعد از تولد در سنین شش ماهگی در می‌آیند.
دندان دایمی : تعداد دندانهای دائمی ۳۲ عدد (۱۶ عدد در هر آرواره) می‌باشند.رشد آنها از شش ماهگی آغاز می‌شود و تا بیست سالگی که دندانهای عقل در می‌آیند ادامه می‌یابد.
دندان پیش: دندان‌هایی که در وسط و قسمت جلویی دهان وجود دارند و به راحتی قابل دیدن هستند دندانهای پیشین نام دارند. ۴ دندان پیشین در بالا و ۴ دندان در پایین قرار دارند. دندانهای پیشین سطح صافی دارند و برای بریدن و خردکردن به کار می‌روند.
دندان نیش: چهار دندان نیش در مجموع در دهان وجود دارد که ۲ تای آنها در بالا و دو تای دیگر در پایین قرار دارند.این دندانهای نوک‌تیز برای پاره‌کردن غذا و سوراخ‌کردن استفاده می‌شوند.
دندان آسیای کوچک: به هشت دندان کوچکی که دوبه‌دو کنار دندانهای نیش قرارمی گیرند دندانهای آسیای کوچک گفته می‌شود.
دندان آسیای بزرگ: به دوازده دندان که در چهار بخش انتهایی طرفین فک‌های بالا و پایین قرار می‌گیرند، دندانهای آسیای بزرگ گفته می‌شود. آنها را دندانهای آسیای اول، دوم، سوم (دندان عقل) هم می‌نامند.
دندان عقل: وقتی فرد به سن ۱۶ تا ۲۰ سالگی می‌رسد ۴ دندان آسیای بزرگ (آسیای بزرگ سوم)وی در انتهای دهان شروع به رشد می‌کنند که با نام دندان عقل شناخته می‌شوند. این دندانها در جویدن غذا نیز تأثیر بسزایی ندارند، اما بعضی افراد معتقدند که این دندانها در انسانهای اولیه برای جویدن و خرد کردن غذا به کار می‌رفته‌است.
پوسیدگی دندان
پوسیدگی دندان یک بیماری عفونی قابل انتقال است. میکروب‌ها فعالیت خود را در سطح دندان آغاز می‌کنند و سپس در ساختمان آن پیشرفت می‌کنند. میکروب‌ها با استفاده از مواد قندی، اسید تولید می‌کنند که به بافت سخت دندانها آسیب می‌رساند.پوسیدگی از دندانی به دندان دیگر سرایت می‌کند. کشیدن دندان شیری پیش از ۴ سالگی موجب اختلال در تکلم کودک می‌شود.
درد دندان
درد دندان یکی از مشکلاتی است که معمولاً به دلیل اهمال و غفلت در بهداشت دهان و دندان ایجاد می‌شود، دندان درد و فساد دندان است. وجود درد در یک یا چند دندان، معمولاً علامت وجود مشکل، در دندانها یا لثه‌ها است؛ البته باید به این نکته توجه داشته باشید که درد دندان، گاهی بسیار خفیف و کم می‌باشد و گاهی بسیار شدید بوده، برای نوجوانان قابل تحمل نمی‌باشد. یکی از راه های بسیار مؤثر در تسکین دندان درد استفاده از گل میخک می‌باشد.
