طاق در معماری اسلامی ایران
مختصری در رابطه با انواع طاق و سازه و مصالح آن انواع سازه‌ها را قبل از ورود مصالح جدید در ایران را می‌توان به ۲ دسته تقسیم کرد:
۱- سیستم ایستایی تیر پوش (سنگین)
در این نوع سازه‌ها نیروها عمدتاً ناشی از وزن بنا به وسیله تیرهای چوبی یا سنگی به ستون‌ها انتقال پیدا می‌کند و از آنجا به تکیه گاه منتقل می‌شود.
۲- سیستم ایستایی فشاری (طاقی)
عملکرد در این نوع سازه‌ها بر مبنای انتقال سریع نیروی وزن زیاد بنا به شالوده و کم کردن تأثیر خمش است. سازهای دارای مقاومت فشاری نسبتاً زیادی هستند ولی در برابر کشش مقاومت بالی ندارند. حال در اجرای طاق‌ها برای کاهش وزن آنها و هم چنین پیاده سازی یک تهویه طبیعی به جهت جلوگیری از ورود گرما در تابستان و خروج گرما در تابستان معمولاً طاق‌ها را به صورت دو لایه اجرا می‌کنند که در بعضی موارد در طراحی فاصله ۲ طاق آن‌قدر زیاد می‌شود که آدم به راحتی می‌تواند در بین دو لایه در حرکت کند. البته همواره از ظاهر سازه قادر به تعیین نوع سیستم باربری آن نیستیم چون در بعضی از سازه‌ها به علت زیبایی بنا از طاق‌های کاذب استفاده می‌کنند ولی سیستم سازهای آنها تیر پوش است.
مصالح ساخت سازه‌های طاقی
تمامی مصالح ساختمانی را می‌توان به ۲ شاخه عمده تقسیم کرد:
- مصالح سنگین مانند سنگ و آجر
- مصالح سبک مانند چوب.
اکثر مصالح سنگین قدیمی دارای سختی و مقاومت بالا و انعطاف پذیری پایین می‌باشند. اما اکثر مصالح سبک حالت ارتجاعی داشته و نسبتا از مقاومت کششی بالایی بر خوردار بودند. در معماری اسلامی در ایران و به طور اخص در سازه‌های طاقی اکثر از مصالح سنگین استفاده شده است با این تفاوت که در این میان از چوب به عنوان عنصری کمکی تقویت مقاومت سازه در برابر کشش و عاملی برای حل مشکلات ایستایی بنا استفاده شده است. حال اگر در معماری مناطق مختلف کمی تعمق بکنیم در مناطقی بیشتر به سازه‌های طاقی برخورد می‌کنیم که مصالح رسی به عنوان مصالح قالب مطرح باشند. حال سعی می‌کنیم در اینجا به طور اختصار در مورد مصالح به کار رفته در طاق‌ها صحبت کنیم.
آجر
آجر که جزء مصالح سنگین است به عنوان اصلی‌ترین مصالح در معماری اسلامی کاربرد دارد. قابلیت فیزیکی و فنی وهم چنین کار پذیری و شکل و رنگ آن را از خواص مهم این ماده ساختمانی هستند.
سنگ
از سنگ می‌توان به عنوان یک عنصر کمکی و تزیینی در طاق‌ها نام برد و کمتر می‌توان طاق‌هایی سنگی یافت که البته از این نوع طاق‌ها بندرت در گوشه و کنار ایران یافت می‌شود.
چوب
در معماری اسلامی از مقاومت کششی چوب در سازه‌های طاقی مثل قوس طاق و گنبد برای رفع مسئله رانش استفاده شده است. به عنوان مثال در مسجد جامع اصفهان برای مهار قوس‌های مختلف از این روش استفاده شده است وهم چنین در گنبدهای دو پوسته از قرن هفتم به بعد استفاده از چوب در فواصل مختلف در لای جرزهای دیوار برای جلوگیری از خرد شدن آجرها بر اثر فشار زیاد به کار گرفته شده است.
ملات‌ها
در روند تکامل فنون ساختمان و بخصوص در ساخت سازه‌های عمودی وهم چنین سازه‌های عمودی وهم چنین سازه‌های طاقی ملات‌ها همیشه نقش مهمی را در امکان دادن به شکل گیری سازه‌های پیچیده ایفا کرده‌اند. ملات به عنوان یک ماده چسبنده عمل می‌کند. در ساخت سازه‌های طاقی سازندگان از ملات‌های مختلفی استفاده می‌کرده اند که ما در اینجا به مهم‌ترین آنها یعنی ملات‌های گچی ونیز ملات‌های آهک اشاره می‌کنیم.
ملات‌های گچی
چسبندگی بالا گیرش سریع و استحکام اولیه گچ باعث به کارگیری وسیع آن در اجرای ساختمان‌های طاقی شده است و در واقع بر پا کردن یک سازه طاقی مثل گنبد انواع طاق‌ها و قوس‌ها که در آنها از قالب چوبی استفاده نشده است ملزم به استفاده از این ماده است.
ملات‌های آهکی
اهمیت این ملات در ساخت سازه‌های طاقی بیشتر به خاطر استفاده از آن در پایه ریزی پی‌ها می‌باشد. یکی از مهم‌ترین ملات‌های آهکی ملات ساروج است که اگر چه در اجرا مشکلاتی دارد ولی دارای مقاومت نهایی قابل توجهی است. حال بعد معرفی مصالح ساخت سازه‌های طاقی به بررسی انواع بناهای طاقی خواهیم پرداخت.
قوس
اولین سازه طاقی مورد بررسی قوس است.غیاث‌الدین جمشید کاشانی قوس را چنین تعریف می‌کند: قوس جسمی منحنی شکل به ریا پوشش است. که دهانه آن از عمقش بیشتر باشد. تعادل قوس رابطه نزدیکی با پی و گشتاور وارد شده از طرف بارها که به شانه قوس انتقال پیدا می‌کند دارد. فن اجرای این سازه نسبت به زمان خود روش پیشرفته‌ای بوده است. قدمت قوس به چند هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد و استفاده از این عنصر ساختمانی در حدود ۳۰۰۰ سال قبل در تمدن بین‌النهرین رایج بوده است. یکی از انواع قوس‌ها قوس کاذب است. در این قوس وزن هر آجر یا سنگ بر روی نصف آجر یا سنگ زیرین خود به صورت عمودی وارد شده و سپس به پایه انتقال پیدا می‌کند. برای اجرای قوس‌ها از آجر بر روی زمین ساخته و داخل قالب را با نی و ملات گچ پر کرده و بعد از خشک شدن و بیرون آوردن آن قرینه آن را در همین قالب ساخته و به کمک چوب بر روی دیوار سوار می‌کنند. برای دهانه‌های بزرگ چون اسختن و ریختن قالب گچی بر روی زمین و سوار کردن آن بر دیوار میسر نبوده بر روی بنا تکه قوس را اجرا می‌کرده‌اند.
طاق
از تجسم یک قوس در فضا طاق به وجود می‌آید. ساختمان طاق از رگه‌های آجری تشکیل شده است و تقریبا همان مشخصات ایستایی قوس را در فضا دارد. تفاوت قوس و طاق در میزان پوشش محل مورد نظر می‌باشد.قوس‌ها برای پوشش مکان‌هایی که دهانه آنها از عمقشان کوچک‌تر است کاربرد دارند. طاق را در ابعاد گوناگون و شکل‌ها و گونه‌های مختلف طوری مورد استفاده قرار داده‌اند که انسان را به تعجب وا می‌دارد. پوشش بناهایی مثل مسجد جامع اصفهان با حدود ۴۷۶ طاق به اشکال گوناگون از نمونه‌های کم نظیر معماری جهان می‌باشد.
انواع طاق‌ها
طاق آهنگ
این طاق به شکل یک نیم استوانه تو خالی می‌باشد و از حرکت یک قوس در امتداد یک خط به وجود می‌آید. استفاده از این نوع طاق معمولاً مناسب فضاهای مستطیل شکل مثل راهروها و ایوان‌ها ست.نمونه‌های زیادی از این نوع طاق در معماری قبل و بعد از اسلام ساخته شده‌اند به عنوان مثال در دوره‌های ساسانی بناهایی مثل طاق کسری از این نوع‌اند. هم چنین در مسجد تاریخانه دامغان مساجد جامع نایین اصفهان اردستان نطنز و گوهر شاد فضاهای بزرگ با این نوع طاق پوشیده شده‌اند.
طاق ترکین
از نظر هندسی از تقاطع دو طاق آهنگ به وجود می‌آید. فضایی که این طاق می‌پوشاند به شکل مربع مستطیل یا چند ضلعی منتظم است. در سطح داخلی این طاق نسبت به قوس‌هایی که به کار رفته است ترک‌هایی دیده می‌شود. از نظر اجرایی طاق ترکین باید همزمان از روی چهار دیوار بر پا می‌شود و مثل سایر طاق‌ها اجرای آن بدون استفاده از قاب صورت می‌گیرد. ازاین نوع طاق در پوشش چند فضا در مسجد جامع اصفهان استفاده شده است به طور کلی در معماری ایران از این نوع طاق کمتر استفاده شده است.
طاق چهار بخش
این نوع طاق مانند ترکین از تقاطع دو طاق آهنگ به وجود می‌آید با این تفاوت که در این نوع طاق به جای اینکه چهار ضلع طاق بر روی چهار سطح تکیه کنند بر روی چهار نقطه استوارند. قسمت حمال طاق‌های چهار بخش از چهار طاق و چهار ترک تشکیل شده است. بارهای وارده کلاً توسط مجموعه‌ای از قوس‌های به هم چسیده که ترک‌ها را می‌سازند به چهار تکیه گاه منتقل می‌شوند. اجرای این طاق از چهار گوشه آن شروع و به رأس آن ختم می‌شود.
طاق و تویزه
این روش ساختمانی یکی از پیشرفته‌ترین فنون طاق سازی می‌باشد. این طاق بر مبنای عناصری به نام تویزه یا لنگه شکل می‌گیرد.لنگه‌ها و تویزه‌ها قوس‌های پیش‌ساخته‌ای هستند که در کار گذاشته می‌شوند و سپس دور آنها را با آجر می‌پوشانند. شکل به دست آمده را باریکه طاق نیز میگویند. در کاخ عالی‌قاپو از باریکه طاق‌ها به عنوان اسکلت بندی بنا استفاده شده در این قسمت دو نوع از انواع مختلف آن یعنی طاق کجاوه و کاربندی را معرفی می‌کنیم.
طاق کجاوه
این نوع طاق تمام بارهای وارده از پوشش اصلی خود را به باریکه‌های طاق منتقل می‌کند. از این نوع طاق در خانه‌های یزدی و یا در مسجد جامع تبریز استفاده شده است.
طاق کاربندی
با کاربرد لنگه‌ها و تویزه‌ها و استفاده از آجر از نظر فنی و اجرایی سازهای سبک و سریع الاجرا و از نظر ظاهری سازهای زیباست. طرز اجرای کاربندی به این ترتیب است که ابتدا دو یا چهار طاق کامل به عنوان تویزه اصلی و باربر بنا کرده و بقیه باریکه‌ها را به آنها متصل می‌کنند. پس از اینکه همه باریکه‌ها را به این روش بر پا کردند روی آنها طاق می‌زنند. برای دهانه‌های نسبتاً بزرگ بنا بر مسائل ایستایی می‌بایست از باریکه طاق‌های بزرگی استفاده کرد. در واقع معماری ایرانی دارای استمراری بوده که هر چند بارها بر اثر کشمکش‌های داخلی و هجوم‌های خارجی دستخوش فترت یا انحراف موقتی شده، با این همه به سبکی دست یافت که با هیچ سبک دیگری اشتباه نمی‌شود. معماری اصولاً یک هنر مقدس است که در حیطه این تقدس وظیفه‌اش پرکردن شکاف میان دو دنیای خاکی و افلاکی به هر دو صورت طبیعی و نمادی است. معماری این وظیفه را به وسیله بناهایی که سر به آسمان می‌سائید، ادا می‌کند. در واقع معماری مقدس، تلاشی پیوسته به سوی بالاست.
در ایران هم معماری آثار تاریخی در وهله اول دارای مفهوم و هدف دینی و آئینی است. از طرفی در ایران مثل سایر نقاط دنیا ساخت یک بنا وابسته به عواملی است که عبارت‌اند از: اقلیم، مصالح موجود، فرهنگ منطقه، فرهنگ همسایه، دین و آیین و باور، بانی بنا و … حال اگر از زاویه اسلام به معماری ایران بنگریم، جالب خواهد بود. هنر و معماری در جهان اسلام دارای چهار شیوه بنیادی است که به شیوه مصری، شامی، غربی و ایرانی تقسیم بندی می‌شوند. شیوه‌های فرعی دیگری هم وجود دارند که از آنها صرف نظر می‌کنیم. در این میان شیوه ایرانی از همه ارزشمندتر و گسترده‌تر بوده و دربرگیرنده ایران، عراق، افغانستان، پاکستان، ازبکستان، تاجیکستان، شیخ‌نشین‌های پیرامون خلیج فارس همچون عمان تا هند و اندونزی است.
ادامه معماری اسلامی و نحوه ساخت طاق‌های قدیمی ایران
این مطلب اولین بار در ماهنامه جهان گستر به قلم گلنوش حسینی و آرش نورآقایی منتشر شده است.
