در این دوره بناها با ایوان‌های بلند و پوشش‌های گنبدی کوتاه و بلند و با مهارت خاص معماران آن زمان ساخته می‌شد. امروزه، نیز در معماری جدید، به کارگیری شیوه‌های معماری سنتی هم چنان رونق داشته و از انواع آن در ساخت نماهای بیرونی، نعل درگاه بالای درها و پنجره‌ها، ایوان ورودی مساجد و شبستان‌ها و … استفاده می‌گردد. گستردگی انواع طاق‌های ایرانی از لحاظ فرم و ارتباط مستقیم نحوه عملکرد نیروها با چگونگی فرم هندسی در این طاق‌ها سبب می‌گردد، نیاز به نگرشی مستقل در تعریف انواع طاق احساس گردد که تمامی موارد را از نظر فرم هندسی در برگیرد. یکی از طاق‌هایی که از نظر غافل مانده و در معماری ایرانی دیده می‌شود، طاق کرمانی می‌باشد که به طاق طبیعی صومعه معروف شده است. آنچه در این پژوهش به آن پرداخته می‌شود معرفی انواع طاق‌ها و مقایسه آن با طاق کرمانی (صومعه‌ای) که یکی از انواع طاق آهنگ است، می‌باشد. هم چنین در این پژوهش ویژگی‌های عملکرد معماری و ریشه‌ها و نمونه‌های طاق کرمانی و رفتارهای سازهای آن نیز مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
در این پژوهش به منظور پیشبرد اهداف، روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و قیاسی به کار گرفته شده است و روش جمع آوری اطلاعات از نوع مطالعه اسنادی و کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی می‌باشد که با استفاده از تحلیل محتوای کیفی به تجزیه و تحلیل اطلاعات دریافتی مبادرت می‌گردد. معماری اسلامی ایــران سرشار از تنوع و ابتکار است، یکی از ابتکارات این معماری به کارگیری انواع طاق می‌باشد. در این جا به طور مختصر درباره انواع طاق‌ها، چفد، کاربندی و… صحبت می‌کنیم، تا با به کارگیری هریک از آنان در معماری ایرانی آشنا شویم.
چفد
در گذشته در بنا دیوارهای باربر به کار می‌بردند. گاهی قسمتی از دیوارهای باربر را باز می‌گذاشتند که در این صورت یا محل عبور بوده است و یا پشت آن را تیغه کرده، به صورت فضایی کوچک مورد استفاده قرار می‌داده اند. برای پوشش این قسمت‌ها از پوشش خمیده استفاده می‌شد؛ چنین پوشش خمیده‌ای چفد نام دارد.
چفد در معماری ایرانی
پوشش‌های خمیده اعم از چفد، طاق، گنبد و انواع پوشش‌های مخلوط دارای خط قوس معینی می‌باشند. دایره اولین شکلی است که انسان‌های نخستین به آن دست یافتند. نیم دایره نیز ساده‌ترین خط قوس پوشش خمیده است که انسان می‌تواند آن را به کار برد. در سایر نقاط ازجمله در اروپا خط قوس پوشش‌های خمیده، نیم دایره و یا چند قوس از دایره است که با هم ترکیب شده‌اند. اما در ایران حتی در قدیمی‌ترین پوشش‌های خمیده که در زیرزمین معبد چغازنبیل، مورشجان و در حفاری‌های شوش به‌دست آمده، هیچ کدام از خط قوس‌ها قسمتی از دایره یا نیم دایره نیستند. بلکه بیضی یا ترکیبی از قوس‌های بیضی می‌باشند و همین امر نشان می‌دهد که حتی در دوران قدیم، ایرانیان پی برده بودند که نیم دایره قوس مناسبی برای پوشش خمیده نیست و به همین جهت قوس‌های بیضوی را به کار برده‌اند. دایره مکان هندسی جمیع نقاطی است که از نقطه ثابتی به یک فاصله‌اند.
این تعریف ما را به این می‌رساند که از دایره در جایی استفاده کنیم که نقاط روی محیط دایره نسبت به مرکز کار یکسانی انجام می‌دهند. به همین جهت استفاده از دایره در پوشش خمیده کار درستی نیست زیرا رفتار نقاط مختلف پوشش نسبت به مرکز آن یکسان نیست و مرکز این قوس با بارها و نیروهایی که روی آن حرکت می‌کند، رابطه مشخصی ندارد. اما با این حال چون خط قوس دایره راحت‌تر بوده، اغلب در اروپا مورد استفاده قرار گرفته است. در ایران در دوره‌های بعد قوس‌های ترکیبی را به قطعاتی که می‌توان با پرگار رسم کرد، تقسیم کرده‌اند (به جای اینکه با بیضی ترسیم شود) ولی این کار بدان مفهوم نیست که از خط قوس نیم دایره استفاده شده بلکه تنها برای سهولت کار، در ترسیم از پرگار به جای بیضی استفاده می‌کنند.
طاق
چفد اگر ممتد باشد، طاق نام می‌گیرد. این نوع طاق معروف به «طاق آهنگ» یا «طاق گهواره‌ای» می‌باشد. به عبارت دیگر وقتی روی مستطیلی را با قوس یکنواختی بپوشانیم، طاق به وجود می‌آید. نمونه‌های بسیاری از این نوع طاق در معماری قبل و بعد از اسلام ساخته شده‌اند. در معبد چغازنبیل در ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد مسیح، در معماری اشکانی و در دوره ساسانی بناهایی مثل طاق کسری با این نوع طاق پوشیده شده‌اند. در مسجد تاریخانه دامغان، مسجد جامع نایین، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان و مسجد جامع نطنز فضاهای بزرگی با این نوع طاق پوشیده شده‌اند. معمولاً در پوشش ایوان‌های بزرگ، بخصوص در دوره تیموری از طاق آهنگ کمک می‌گرفته اند. طاق‌های کلنبوی آجری، بخشی از سازه‌های سنتی ایران را تشکیل می‌دهند که در دوره‌های مختلف تاریخی اجرا شده‌اند. در اجـرای طاق کلنبو از قوس‌های مختلف می‌توان استفاده کرد. در این تحقیق، رفتار سـازهای طاق‌های کلنبوی آجری با قوس‌های نیم دایره، شاخ بزی و پنج اوهفت که قوس‌های شاخ بزی و پنج اوهفت هر کدام دارای سه نوع کند، معمولی و تند می‌باشند، تحت اثر نشست پایه‌ها مورد بررسی قرار گرفته است.
طاق‌ها در سه دهانه ۴.۵m ، ۲.۵m و ۶.۵m سه ارتفاع پایه ۵m ، ۳.۵m و ۶.۵m و سه عرض پایه ۱.۵m ، ۲.۵m و ۳.۵m تحلیل شده‌اند. آنالیز مدل‌ها با فرض غیرخطی بودن رفتار مصالح انجام شده است. برای تحلیل نمونه‌ها از نرم افزار اجزاء محدود ANSYS و برای مصالح آجری از معیار شکست ویلام وارنک استفاده شده است. در حالت نشست پایه‌ها، نشست دو پایه کنار هم کم‌ترین و نشست دو پایه قطری بیشترین تأثیر را در خرابی و شکست طاق‌ها داشته است. مقادیر حداقل و حداکثر نشست در تمامی وضعیت‌ها به ترتیب برابر ۰.۷۵mm و ۲۱.۷mm بوده است. ترک‌های ایجاد شده در حالت‌های مختلف نشست پایه در نواحی اتصال طاق به پایه‌ها و در قسمت پایه‌های نشست کرده و بر روی سطح فوقانی طاق به وجود آمده است. سابقه استفاده از فرم سازهای قوس در ایران به هزاران سال می‌رسد. قوس از اجزای بنیادین در معماری ایران است. دیگر سیستم‌های سازهای نظیر طاق و گنبد از قوس‌ها به‌دست آمده است.
قوس‌ها، طاق‌ها و گنبدهای مصالح بنایی توجه و حیرت بسیاری از محققان را در طول قرن‌ها برانگیخته و امروزه مطالعات ویژه‌ای در این زمینه در حال انجام است. این فرم‌ها در بناهای تاریخی و خطوط ریلی و جاده‌ای بسیاری از کشورهای دنیا قابل مشاهده است. در این تحقیق، پایداری انواع قوس‌های ایرانی تحت وزن، سربار و زلزله ارزیابی شده است. پرکاربردترین قوس‌های ایرانی پس از مدل سازی هندسی در نرم افزار، AutoCAD برای مدل سازی اجزای محدود به محیط نرم افزار ANSYS انتقال یافت. تحلیل استاتیکی، ارتعاش آزاد و دینامیکی خطی و غیرخطی بر روی مدل اجزای محدود انجام شده است. برای تحلیل دینامیکی از ۳ شتاب نگاشت تکان قوی استفاده شده است. پس از مقایسه نتایج تحلیل‌های گفته شده، مشخص شده است که قوس‌های سهمی باربری مناسبی نسبت به دیگر قوس‌ها دارند همچنین زمان و نحوه فروپاشی قوس‌ها و محل ترک‌های اولیه به‌دست آمده است.
طاق گونه‌ای از معماری ایرانی
طاق و تویزه: وقتی طاق زده می‌شود به دو دیوار قوی در دو طرف نیاز داریم. اما در ایران اعتقاد بر این است که اگر دو دیوار ممتد باشد و طاق هم به طور یکنواخت روی آن بیاید، دیوار فرو می‌ریزد و طاق پایین می‌آید. معمار اعتقاد دارد که دیوار باید در بیرون دارای جرزهایی باشد تا مجموعه طاق و جرزهای آن از مقاومت و ایستایی کامل برخوردار باشد.
طاق و تویزه
در گذشته ابتدا مقداری باریکه طاق می‌زدند به طوری که جرزها مقابل باریکه طاق قرار می‌گرفت. با توجه به این اصل که در معماری ایرانی اصل پوشش است، معمار نخست درباره پوشش می‌اندیشید. لذا ابتدا پوشش زده می‌شود آنگاه جرزها به اندازه پهنای باریکه طاق و مقابل آن در پشت دیوار، قرار می‌گیرند. گاهی اوقات در بعضی بناها مشاهده می‌شود که این جرزها در داخل زده شده است؛ در هر حال اندام باربر عمودی مورد نیاز است. بعد از این کار بین باریکه طاق‌ها را طاق می‌زنند؛ به دو گونه: یا به این صورت که از طرفین طاق می‌زنند و در وسط به شکلی می‌رسند که نعلبکی مانند است و «نهنبن» نام دارد و یا اینکه کل طاق را به طور یکنواخت می‌زنند. این نوع پوشش، «طاق تویزه» نام دارد. تاق تویزه را باریکه طاق یا لنگه طاق نیز میگویند.
باریکه طاق
لنگه‌ها و تویزه‌ها قوس‌های پیش‌ساخته‌ای از گچ و نی می‌باشند که بر روی زمین در قالب هاب آجری ساخته شده، در کار گذاشته می‌شوند، سپس دور آن را با آجر می‌پوشانند به‌طوری که در میان آجرها قرار گیرد. قالب گچی یا در نما دیده می‌شود و یا آن را می‌پوشانند (لاچسبان.) شکل به‌دست آمده را باریکه طاق نیز میگویند. باید توجه داشت که تویزه‌های گچی مقاومت زیادی در برابر بارهای وارده ندارند و بعد از اینکه آجر دور آن را گرفت، این آجرها هستند که بار اصلی را تحمل می‌کنند.
کاربندی
اگر مجموعه‌ای از تویزه‌ها بالا رفته، در بالا به یکدیگر بافته شوند، کاربندی ایجاد می‌شود. کاربندی مجموعه‌ای به هم بافته و درهم تنیده از تویزه هاست که سازه مقاومی ایجاد می‌کنند و تابع ضوابط و مقررات معینی نیز می‌باشند. فواصل پایه‌ها، حرکت و مسیر آنها، شکل هندسی معینی در فضا ایجاد می‌کند و در نتیجه سطح بزرگ جهت پوشش به مجموعه‌ای از سطوح کوچک‌تر تبدیل می‌شود. در بالای کاربندی سطحی دایرهای شکل ایجاد می‌شود که روی آن را پوشش کم خیزی می‌گذارند که «نهنبن» نام دارد و به آن «عرق چین» نیز میگویند. شبکه کاربندی در بالا چشمه‌هایی به شکل لوزی و در پایین به شکل مثلث تشکیل می‌دهد که داخل آنها را طاق می‌زنند. در بناهایی که استفاده از پنجره در دیوارها ممکن نیست، مثل بازارها و سایر بناهای عمومی، معماران در قسمت خورشیدی کاربندی (دایره مرکزی) روزن‌هایی ایجاد کرده‌اند که عبور نور مناسب و تهویه را به بهترین وجه میسر ساخته است و به آن در اصطلاح «روشندان» گویند. هر کاربندی چون دارای اندازه‌ها و تناسبات معین است، باید روی طول و عرض معینی سوار شود و لذا معمار در ابتدا نوع کاربندی مناسب را انتخاب نموده، ابعاد فضا را تابع ابعاد و تناسبات کاربندی بر می‌گزینند. هر کاربندی مختص فضایی معین با تناسباتی خاص می‌باشد.
از قدیمی‌ترین انواع کاربندی مسجد جامع اردستان است. کاربندی به طور کلی نقشه‌ای عمده زیر را بر حسب مورد در فضاهای داخلی ایفا می‌نماید:
- مردم وار کردن فضاهای داخلی و ایجاد تناسباتی انسانی در آن
- فراهم آوردن امکان اجرای طرح‌های استاندارد و هندسی و سه بعدی پیش فکر شده در دهانه‌ها و ابعاد متفاوت در فضا
- ایجاد روکش (آمود) مناسب برای (پوشش) اصلی
- عایق کردن فضای داخلی از نقطه نظر حرارتی
- به نظم در آوردن فضاهای داخلی
- تنظیم نور و گاه صدا در داخل فضا
- مرتبط ساختن خطوط عمودی به خطوط منحنی شکل هماهنگ و چشم نواز
- رها شدن معمار از محدودیت‌های ساختمان به علت آنکه غالباً کاربندی‌ها از نقطه نظر تحمل بار نقش عمدهای ندارند. معمار بسته به نحوه استفاده از فضا آن را ایجاد می‌کند.
بسیاری از کارهایی که در معماری در راستای ساختار انجام می‌شود، بعدها به جهت زیبایی، جنبه تزیینی پیدا می‌کند. از جمله این کارها کاربندی است که علاوه بر جنبه ساختاری در بنا، جنبه تزیینی نیز داشته است؛ حتی گاهی اوقات کاربندی به صورت سقف کاذب اجرا شده است. از قرن هفتم به بعد به تدریج کاربندی مستقل از اسکلت اصلی بنا در رابطه با خلق فضای معماری به کار گرفته شد.
یزدی بندی
در کاربندی اگر تعداد تویزه‌ها زیاد باشد و خانه‌هایی که در آن درست می‌شود ریزتر شود، «یزدی بندی» نام می‌گیرد. یزدی بندی‌ها بیشتر تزیینی هستند، یعنی ایستا نیستند. از دیگر کارهایی که ساختاری بوده بعدها جنبه تزیینی پیدا کرده، «مقرنس کاری» است که در اصل برای پوشش به کار می‌رفته است و خود در سازه باربر است؛ همانند ایوان مسجد جامع اصفهان. شروع مقرنس کاری در ورودی گنبد قابوس است که بعدها مقرنس کاری به صورت تزیینی درآمد و «چفت آویز» نام گرفت. طاق نماها (چفت) نیز در بسیاری از جاها باربر نیست و جنبه تزیینی دارد که اصطلاح علمی آن «برنخش» است.
تزییناتی از نوع یزدی بندی کلنبو
کلنبو طاقی است برای پوشش فضاهای مربع شکل و طاقی است که به صورت قطعه‌قطعه روی هم سوار می‌شود. نمونه‌های اولیه کلنبو با چوب اجرا شده‌اند. در اجرای کلنبو ابتدا گوشه سازی‌هایی با خشت یا چوب انجام می‌دهند؛ این کار را ادامه می‌دهند تا به وسط طاق می‌رسند. سپس وسط آن را کور می‌کنند و گاهی نیز باز می‌گذارند. معمولاً کلنبو را با خشت و ملات گل می‌سازند. کلنبو در برابر زلزله مقاومت دارد؛ همه نقاط آن به یک ضخامت است، خشت و ملات از یک جنس هستند و همه جای آن دارای وزن مخصوص ثابتی است، لذا از هر طرف در وزن و شکل متقارن است و از هر طرفی که حرکت به وجود بیاید، در طرف مقابل چیزی که مشابه آن است، وجود دارد و کلنبو به این ترتیب در برابر نیروهای جانبی مقاومت می‌کند. به چند دلیل در بناهای خارج شهر و در کاروانسراهای راه‌ها، بیشتر از این پوشش استفاده می‌کرده اند. اول، این که ساخت و اجرای آن راحت است و احتیاج به مهارت چندانی ندارد؛ دوم، دهانه‌های کوچک را می‌توان به راحتی با کلنبو پوشش داد؛ سوم، مراقبت از آن آسان‌تر است و چهارم این که در مقابل زلزله مقاوم است.
چهاربخش
طاقی است که از تقاطع دو طاق آهنگ به‌دست می‌آید. در این طاق به جای اینکه چهار ضلع طاق بر روی چهار دیوار یا سطح تکیه کند، برر روی چهار نقطه استوار می‌شود. اجرای طاق از چهارگوشه آن شروع و به رأس آن ختم می‌شود. برای اجرای آن نیاز به تویزه‌های گچی راهنما می‌باشد. یکی از محسنات این طاق، علاوه بر عملکرد ایستایی آن، قابلیت گسترش آن در طول محورهای هندسی مختلف می‌باشد. معماری در ایران بیش از ۶۰۰۰ سال تاریخ پیوسته دارد. این معماری نه تنها فراتر از مرز جغرافیایی ایران امروزی نمودی بارز دارد بلکه از نظر تنوع، پهنه وسیعی را در برمی‌گیرد. عناصر طراحی نیز در معماری ایرانی از قدمتی ۳۰۰۰ ساله برخوردار است. این عناصر از تالار گور دخمه‌ها گرفته تا سقف چهار تاقی‌ها و چهار ایوانی‌ها همواره در دوران‌های مختلف حضور دارند.
ادامه معماری اسلامی و نحوه ساخت طاق‌های قدیمی ایران
این مطلب اولین بار در ماهنامه جهان گستر به قلم گلنوش حسینی و آرش نورآقایی منتشر شده است.
