سیستم‌های بهداشتی به این نتیجه رسیده‌اند که برای حفظ سلامتی جامعه و ارتقاء آن، خود به تنهایی نمی‌توانند اقدام کنند و تحقق سلامت جامعه منوط به همکاری مردم است. در واقع، سیستم‌های بهداشتی هنگامی موفق می‌شوند که مردم جامعه به آگاهی لازم رسیده باشند، به گونه‌ای که هر فرد آگاه بپذیرد او یک رابط سلامتی در جامعه است. یعنی هر کدام از شما یک سفیر سلامت باشید و آگاهی‌های کسب شده را به افراد منتقل کنید. در مورد دیابت شما می‌توانید با کسب آگاهی‌هایی در مورد علائم دیابت، به افرادی که در معرض ابتلا به دیابت هستند و یا در آینده دچار دیابت می‌شوند اطلاعات مفیدی ارائه دهید. با این کار علاوه بر حفظ سلامت اطرافیانتان خود نیز با افزایش آگاهی، تشویق می‌شوید در حفظ سلامتی خود نیز کوشا باشید! ما در اینجا نمی‌خواهیم در مورد چالش‌های تشخیصی صحبت کنیم بلکه دربارۀ مواردی صحبت می‌کنیم که شاید تاکنون در جامعه مشاهده کرده باشید اما به آنها توجه نکرده باشیم! و مواردی را که اکنون مطرح می‌کنم، همگی موارد واقعی هستند.
مورد اول: آقایی ۳۷ ساله و دارای مقادیری اضافه وزن، مدتی از خشکی دهان شکایت داشته و به رغم مصرف فراوان آب، خشکی دهانش برطرف نمی‌شده است! او دلیل تکرر ادرار خود را نیز پرنوشی ناشی از خشکی دهان می‌دانسته است! شب‌ها مجبور بوده بیدار شود و به دستشویی برود. دوستان و آشنایان مشکلات مربوط به پروستات را مطرح می‌کردند! و ایشان همچنان بی‌توجه می‌گذراندند! در یک مهمانی خانوادگی به طور اتفاقی قندخون خود را چک می‌کند. نتیجه: «قندخون!»۳۲۶ پس «خشکی دهان، پرنوشی و پر ادراری»، از علائم شایع دیابت است! قبل از طرح مورد بعدی، یک توضیح ارائه می‌کنم؛ دیابت انواع و دلایل مختلفی دارد که از جمله دلایل آن می‌توان موارد زیر را برشمرد:
کمبود انسولین – مقاومت بدن به انسولین و … است اما نتیجه همۀ این موارد یکی است: «افزایش قندخون»! وقتی قندخون بالا برود، به آن «هایپرگلیسمی» یا «قندخون بالا» میگویند که در واقع علائمی بروز می‌کند که علامت دیابت است و در ادامه، راجع به آن صحبت می‌کنیم.
مورد دوم: خانمی چهل ساله و خانه‌دار. بسیار کم تحرک که در خانه فعالیت جسمی کمی داشت، ورزش هم نمی‌کرد، ضمن اینکه زیاد بیرون از خانه هم نمی‌رفت. در خانه بیشتر کارهایش را نشسته انجام می‌داد و احساس می‌کرد انرژی کافی ندارد! کارهایی را که قبلاً می‌توانسته انجام دهد، حالا سخت‌تر انجام می‌دهد، بی‌حوصله است و بیشتر دوست دارد بخوابد! وقتی این موارد را با همسایه‌ها درمیان می‌گذارد آنها میگویند: «تو کم خونی داری و باید قرص آهن و اسید فولیک بخوری، ویتامین B12 و ب کمپلکس بزنی و…»! او این کارها را می‌کند ولی مشکلاش برطرف نمی‌شود. سرانجام به پزشکی مراجعه می‌کند و به او می‌گوید که مدتی است وزنش کم شده در حالی که اشتهایش خوب است! پزشک برایش آزمایش می‌نویسد. نتیجه: «قندخون ناشتا»!۱۷۴ یعنی بالاتر از حد طبیعی که در نهایت به تشخیص دیابت می‌رسند.
«خستگی مداوم، پر اشتهایی و کاهش وزن»، از علائم «هایپرگلیسمی» هستند. حتی اگر دیابت یک فرد تشخیص داده شده باشد ولی قند خونش کنترل نباشد نیز ممکن است دارای چنین علائمی باشد! این شکایتها بسیار شایع‌اند: «من انرژی ندارم، خسته می‌شوم، مدتی است احساس می‌کنم نمی‌توانم کارهایم را انجام دهم و»… خیلی از ما این علائم را به حساب عصبی بودن خود می‌گذاریم و با این جملات که «هوا آلوده است یا افسرده شده‌ایم»… خوددرمانی می‌کنیم ولی گاهی ممکن است واقعاً قندخونمان کنترل نباشد!
مورد سوم: خانمی ۵۷ ساله، معلم بازنشسته. با پیشینۀ چربی بالا، مدت‌هاست داروهای کاهش چربی خون مصرف می‌کند. از مدتی قبل، دست‌ها و پاهایش، (از مچ پا به پایین) گز گز و مور مور می‌شده و در کف پاهایش احساس داغی می‌کرده است. طبق تشخیص اقوام و نزدیکان، وی دچار فشارخون پایین و ضعف اعصاب شده!!!
و به توصیه ایشان به مصرف آب قند و آبمیوه‌های شیرین روی می‌آورد و بعد از دو یا سه روز با تنفس تند، بی‌حالی، خواب آلودگی و دل درد، به اورژانس مراجعه می‌کند!!! نتیجه آزمایش قندخون وی ۵۲۷ بوده که به تدریج درحال پیشروی به سوی کمای دیابتی بوده است! این خانم در حالی که قند خونش بالا بوده، مرتب قند و شکر ساده نیز مصرف می‌کرده است! اولین علائم در این فرد چه بوده است؟ «گزگز و کرختی دست‌ها و پاها (گزگز دست به این صورت که گمان می‌کنید دستکشی گزگزآور به دست کردهاید»)!. بسیاری از افراد دچار قندخون بالا این شکایت را دارند و میگویند: «دستم کرخت است»!، «پاهایم کرخت است»! یا «کف پاهایم می‌سوزد»! همیشه این علائم را به حساب چربی بالا نگذارید! قندخون بالا هم می‌تواند چنین علائمی داشته باشد!
مورد چهارم: آقایی ۳۳ ساله، به نگاهدار معاملات ملکی دارای یک زندگی پراسترس و مصرف زیاد سیگار! برادرش نیز دیابتی است. به گفتۀ خودش مدتی بوده که احساس می‌کرده چشم‌هایش تار می‌بیند. آزمایش‌های قبلی وی نشان داده قندخون او لب مرز است و باید مراقب باشد. کارشناسان آزمایشگاه به وی توصیه کرده بودند که چون برادرش نیز دیابتی است باید توجه کند اما او به همان شیوه قبلی زندگی‌اش را ادامه داده بود.
سرانجام به اصرار برادرش آزمایش مجددی می‌دهد. نتیجه: «قندخون»!۲۵۴ «افت بینایی» از دیگر علائم دیابت است و متأسفانه به خصوص در دیابت نوع دو، بی‌توجهی ما ممکن است با عوارض دیابت همراه شود و در آن هنگام است که ما تازه متوجه دیابت خود می‌شویم. پس بسیار مهم است اگر اختلالی در بینایی‌مان به وجود آمد، مثلاً احساس تاری دید، حتماً به پزشک مراجعه کنیم تا حداقل یک معاینۀ چشم صورت بگیرد.
مورد پنجم: از جمله موارد بسیار شایع که عموماً از ابراز آن خودداری می‌کنند، «ناتوانی جنسی» است. آقایی ۴۰ ساله، کارمند بانک که هیچ فعالیت ورزشی نداشته و تنها فعالیت جسمی او تردد به سوی ایستگاه تاکسی بوده است! وی علاوه بر اضافه وزن، پیشینۀ خانوادگی دیابت هم دارد؛ مادر و دایی دیابتی. وی از مدتی قبل دچار ناتوانی جنسی شده بود. درمان‌های گیاهی و داروهای مختلف را امتحان می‌کند ولی به نتیجه نمی‌رسد. به او گفته می‌شود: «شما عصبی هستی، چون در بانک کار می‌کنی و کار پر استرسی داری. مشکلت به خاطر این مسئله است. اگر آرامشت را حفظ کنی، مشکلت حل می‌شود»! مدتی بعد، احساس می‌کند مچ دست‌ها و پاهایش به تدریج کرخت شده و موقع نوشتن دچار مشکل می‌شود. در هفته دیابت، به طور اتفاقی در غرفه‌های سلامت پارک مجاور بانک، قندخون او را چک کردند. قندخون ناشتایش ۲۱۳ بوده است. پس این هم می‌تواند یکی از علائم دیابت باشد!
مورد ششم: مورد دیگر یک مورد بیمارستانی است. آقایی ۷۰ ساله، با شکایت «تورم بدن، کاهش ادرار و زخم کهنه پا که جدیداً ترشح چرکی داشته» به بیمارستان مراجعه کرده است. ده سال پیش به او گفته بودند: «قندخون شما بالاست و باید برای مهار آن، دارو مصرف کنی، تغذیۀ درستی داشته باشی، وزن خود را پایین بیاوری و فعالیت جسمی انجام دهی»! ولی او با بی‌توجهی خود را راضی کرده بود که با مصرف داروهای گیاهی خود را درمان کند! داروهایش را هم مصرف نکرده بود! خودش می‌گفت: «چون مشکلم بر طرف شده بود، فکر می‌کردم خوب شدم»! در همان آزمایش‌هایی که در بیمارستان از او گرفتند هموگلوبین ای وان سی (A1c) او ۱۳/۵ و قندخونش ۴۸۸ بود! کراتین بالا هم داشت و کلیههایش دچار اختلال شده بود. یعنی این فرد دچار عوارض دیابت شده بود. هم کلیههایش خوب کار نمی‌کرد و هم زخم پای دیابتی داشت!
مرور علائم دیابت
شما می‌توانید با دانستن علائم دیابت و دیدن حتی یک مورد از این علائم در بین دوستان و آشنایان، آنها را راهنمایی کنید که بیشتر به سلامتی خود توجه کنند و در صورت نیاز حداقل یک بار آزمایش خون بدهند. خستگی و پرخوری مداوم از علائم شایع دیابت است.
علت گرسنگی، عدم جذب قندهای موجود در خون است. به این دلیل فرد احساس گرسنگی می‌کند و پی در پی غذا می‌خورد ولی وزن اضافه نمی‌کند. چون قندها جذب نمی‌شوند و از راه ادرار دفع می‌شوند، در حالی که چربی‌ها و پروتئین‌ها می‌سوزند و به جای اضافه وزن، وزن کم می‌شود. تاری دید و بی‌حسی و کرختی و گز گز کردن پاها و دست‌ها و پرنوشی از دیگر علائم دیابت است. از آن جا که فرد دیابتی مکرر دفع ادرار دارد، مرتب هم آب می‌خورد و اگر فردی مجموعه‌ای از علائم ذکر شده را داشت لازم است به پزشک مراجعه کند.
تشخیص دیابت
در مورد تشخیص دیابت به چند نکته مهم اشاره می‌شود: اول قند ناشتا: (برای درست بودن قند ناشتا، فرد باید هشت ساعت قبل از آزمایش چیزی نخورده باشد)! اگر قند ناشتا بالای ۱۲۶ باشد، فرد در محدودۀ دیابت قرار دارد. اگر علائم دیابت را با توجه به قند بالای ۱۲۶ نداشته باشد، باید یک بار دیگر آزمایش را تکرار کند. اگر قند ناشتا زیر ۱۲۶ یعنی بین ۱۰۰ تا ۱۲۵ بود، این فرد در معرض ابتلا به دیابت است. یعنی ممکن است در آینده دیابتی شود. ولی در صورت رعایت تغذیه صحیح، فعالیت جسمی مناسب و مجموعه ای از مسائل مثلاً نخوردن یا کم خوردن غذاهای فست فود و یا غذاهای چرب، ممکن است ابتلا به دیابت را به تعویق اندازد! دوم قند دو ساعت بعد از غذا: معمولاً دستورالعمل آزمایشگاه‌ها این است که میگویند: صبحانه‌تان را بخورید و دو ساعت بعد برگردید تا دوباره قندخونتان کنترل شود.
اگر قند دو ساعت بعد از صبحانه بالای ۲۰۰ باشد، فرد، دیابتی است. اگر بین ۱۴۰ تا ۲۰۰ باشد، در محدودۀ پیش دیابت است و فرد باید مراقب باشد که مبتلا به دیابت نشود. اگر قندخون دو ساعت بعد از غذا زیر ۱۴۰ باشد که طبیعی است و فرد مشکلی ندارد. سوم آزمایش هموگلوبین ایوانسی: اگر نتیجه این آزمایش بالای ۶/۵ باشد تشخیص دیابت داده می‌شود. چهارم قندهای تصادفی یعنی مقادیر قندخون که به صورت تصادفی و فارغ از زمان مصرف غذا گرفته می‌شود: به این صورت که فرد ناشتا نیست، دو ساعت بعد از غذایش هم نیست اما قندخون بالایی دارد! در این گونه موارد نیز اگر قندخون بالا و همراه با علائم دیابت باشد، تشخیص دیابت مطرح می‌شود. (قندخون بالای ۲۰۰)
توجه: لازم است به این نکته توجه کنید در این موارد نباید به دستگاه‌های کنترل قندخون اعتماد نمایید و حتماً به پزشک مراجعه نمایید. به طور معمول و در بیشتر موارد برای تأیید تشخیص، آزمایش قندخون مجددی درخواست می‌شود. اگر کسی دارای علائم ذکر شده در بالا باشد، نه فقط به دیابت، بلکه ممکن است به بیماری‌های دیگر نیز دچار باشد. مثلاً بیماری‌های قلبی- عروقی، فشار خون بالا و یا بیماری‌های دیگر!
عوامل خطر
چاقی، پایین بودن کلسترول HDL (چربی خوب)، بالا بودن تریگلیسرید و یا LDL (چربی بد)، داشتن پیشینه خانوادگی دیابت، سن بالا. هر چه سن بالاتر می‌رود احتمال بروز دیابت بیشتر می‌شود. البته در سال‌های اخیر متأسفانه سن ابتلا به دیابت پایین آمده است که دلیل آن، چاقی و عدم تحرک کودکان است و آمار ابتلای این گروه سنی به دیابت را افزایش داده است. استرس مداوم، فشارخون بالاتر از ۱۴ روی،۹ مصرف دخانیات، دیابت حاملگی، تولد نوزاد بالای ۴ کیلو، سقط‌های مکرر… اگر فردی از دوستان و آشنایان شما یکی از عوامل ذکر شده را دارد حتماً به ایشان توصیه نمایید بیشتر به سلامتی خود توجه کنند و با مراجعه به پزشک در برنامه‌های غربالگری دیابت شرکت نماید. در غربالگری کشوری که در حال اجراست توصیه شده افراد بالای ۳۰ سال که یکی از علائم ذکر شده را دارند حتماً آزمایش خون داده و از نظر قندخون کنترل شوند. به نظر می‌رسد ۷۰ تا ۸۰ درصد افراد بالای سی سال دارای حداقل یکی از عوامل خطر دیابت باشند و لازم است آزمایش خون انجام بدهند. همه خانم‌هایی که در سنین باروری و در معرض خطر هستند، از نظر دیابت باید کنترل شوند. خانم‌های باردار نیز در ابتدا و اواسط بارداری باید از نظر دیابت کنترل شوند. در خاتمه باید متذکر شوم که هیچکس به اندازه خود شما در سلامتی‌تان نقش ندارد. به رغم هر نقص و کمبودی در سیستم بهداشتی، اگر شما توانمند باشید، نقش اصلی را در سلامتی‌تان خواهید داشت.
این مطلب اولین بار در فصلنامه پیام دیابت به قلم دکتر آرمین رجب منتشر شده است.
