آیا تاکنون به تنفس خود دقت کرده‌اید؟ آیا می‌دانستید تنفس همه چیز زندگی شماست؟ با کنترل تنفس می‌توان کل زندگی را در دست گرفت و تمام بیماری‌ها را از بین برد. برای این منظور به تعریف پرانایاما می‌پردازیم. پرانایاما ترکیبی از دو واژۀ «پرانا» و «آیاما» است. پرانا به معنی انرژی حیاتی است که کل جهان هستی را احاطه کرده است. این نیرو در تمام موجودات از جمله انسان‌ها، جمادات، گیاهان و حیوانات وجود دارد. موجودات زنده پرانا را از طریق تنفس وارد بدن خود می‌کنند. آیاما نیز به معنای کنترل است. پرانایاما به طور کلی به معنای کنترل تنفس است. پرانایاما تنها یک سری تمرینات تنفسی که باعث افزایش ورود اکسیژن به بدن می‌شود نیست؛ بلکه هدف این تمرینات کنترل جریان پرانا در بدن است و فرد را قادر می‌سازد با تقویت پرانا و تصفیۀ نادی‌ها، مسیر زندگی‌اش را فراتر از آگاهی عادی‌اش پیش ببرد. در این مطلب برآنیم تا به توصیف پرانایاما و شیوه‌های صحیح تنفس، انواع تمرینات تنفسی، نقش تنفس صحیح در انجام آساناهای یوگا و سایر ابعاد پرانایاما بپردازیم. آناتومی تنفس و اکسیژن‌رسانی در بدن آگاهی از مکانیزم دستگاه تنفس و کارکرد آن کمک شایانی به انجام تمرینات تنفسی می‌کند. دستگاه تنفس شامل دو شش با اندازه‌های متفاوت است که دو طرف سینه قرار گرفته‌اند. شش سمت راست سه لُب دارد و شش سمت چپ به علت وجود قلب دارای دو لُب است. قاعدۀ شش‌ها پهن و به سمت دیافراگم و رأس آنها باریک و نزدیک ریشۀ گردن است.
در شش‌ها میلیون‌ها کیسۀ هوایی کوچک به نام آلوئونها وجود دارد. خونی که در مویرگ‌های اطراف این کیسه‌ها جریان دارد، اکسیژن موجود در هوا را از میان خود عبور داده و داخل سلول‌های خون می‌نماید تا توسط هموگلوبین به سمت قلب و سایر اندام‌ها حمل شود. این سلول‌ها اکسیژن موجود در خون را دریافت می‌کنند. خون دارای دی‌اکسید کربن توسط سیاهرگ به قلب برگردانده و دوباره تصفیه می‌شود و به ریه‌ها باز می‌گردد. این خون در مویرگ‌های اطراف کیسه‌های هوایی جریان یافته و با عمل بازدم دی‌اکسید کربن و گازهای دیگر از ریه‌ها خارج می‌گردد. کل این روند توسط یک دم- بازدم و مکث بازدم انجام می‌پذیرد. بینی در تنفس نقش اساسی دارد. بینی محل اتصال مهم انرژی و رابط دنیای درون و بیرون است. دریچۀ مهم ورود پرانا و هوا بینی است. حس‌های ظریف و اعصاب مخاط بینی با ارگان‌های داخلی بدن مربوط هستند و جریان نامنظم و نادرست و انسداد مجاری تنفسی می‌تواند مشکلاتی در اندام‌های بدن به وجود آورد. به‌طور عادی معمولاً تنفس به صورت سطحی است؛ زیرا توسط قسمت بالای شش‌ها که دارای مویرگ‌های کمتری است انجام می‌گردد. قسمت پایین شش‌ها به دلیل اینکه به درستی از هوا پر نمی‌شود، به مرور تحلیل می‌رود و محیط مناسبی برای پرورش میکروب‌ها می‌گردد. محدودیت تنفس در هر فرد باعث افزایش فشار روی ماهیچه‌های بین دنده‌ای و از دست دادن حالت ارتجاعی آنها و محدود شدن عملکرد دیافراگم می‌گردد و تنفس‌ها سطحی می‌شود. هر چه تنفس با قسمت پایین شش‌ها انجام پذیرد سیستم گردش خون کامل‌تر و دستگاه‌های عصبی، عضلانی و استخوانی در وضعیت سالم‌تری خواهد بود.
تغییر تنفس سطحی به تنفس صحیح و کامل به سرعت امکان‌پذیر نیست، بلکه باید الگوی تنفسی اصلاح گردد تا اکسیژن کافی برای ادامۀ حیات تأمین گردد در حالی که اکثر افراد از این نکتۀ مهم غافلند. تمرینات اولیۀ پرانایاما شامل تنفس صحیح و اکسیژن‌رسانی مناسب به بدن می‌شود. یوگا و اهمیت تنفس در یوگا هم چنانکه یک الماس خوش‌تراش سطوح چندگانه‌ای دارد که هرکدام یکی از رنگ‌های نور را بازمی‌تابانند؛ واژۀ یوگا نیز معانی گوناگونی دارد که جنبه‌های متفاوت کل دامنۀ تلاش آدمی برای رسیدن به آرامش و شادی درونی را دربر می‌گیرد. واژۀ یوگا از ریشۀ سانسکریت «یوج» به معنی پیوستن، وصل کردن و اتحاد است. یوگا یکی شدن تمام نیروهای تن، روان و روح با خداست. در کتاب مقدس بهاگاوادگیتا که از مهمترین منابع فلسفی یوگاست، یوگا را رهایی از آلودگی و درد و رنج تعریف می‌کند. زمانی که شخص با تمرینات یوگا ذهن، عقل و منیت خویش را فرو می‌نشاند، به یاری روح پاک خویش به رهایی رسیده و آرام می‌گیرد. سپس سرور ابدی که فراتر از حواس و ادراک عقلی است او را دربر می‌گیرد که این نقطه همان سامادهی و هدف غایی یوگاست. یوگا سفری است از دنیای بیرون به درون در مسیر خودشناسی که پایان آن رهایی و رسیدن به حقیقت است. یک یوگی بدن جسمانی خود را وسیلۀ این سفر به سوی کمال می‌داند. در این مسیر تمرینات منظم آسانا، پرانایاما و رعایت یک‌سری قوانین تعادل بین جسم، ذهن و روح وجود دارد. تعادل ابتدا در جسم، سپس در تنفس و در آخر در ذهن صورت می‌گیرد. به همین دلیل است که بر اهمیت آساناهای یوگا و رعایت تنفس آرام حین یوگا تا این حد تأکید شده است.
در نتیجۀ تمرینات یوگا می‌توان به نتایج مطلوب فیزیکی، روانی و معنوی دست یافت. از جمله اثرات فیزیکی آن این است که یوگا باعث می‌شود عملکرد تمام قسمت‌های مختلف بدن بهبود یابد، خون‌رسانی به مغز بیشتر و بهتر شده و پمپاژ قلب قوی‌تر شود. یوگا حتی باعث پیشگیری از پوکی استخوان نیز می‌شود (دلیل اصلی پوکی استخوان کمبود اکسیژن است) و حرکات معکوس یوگا، روند پیری را کند کرده و اکسیر جوانی را حفظ می‌نماید. پیشگیری از سکتۀ قلبی، آلزایمر و بسیاری از بیماری‌های دیگر از نتایج مثبت یوگا در جهت سلامت جسم است. بیراه نیست اگر بگوییم یوگا هوشیاری زوال یافتۀ بدن را باز می‌گرداند. بعد از اینکه به کمک آسانا بیماری‌ها برطرف و جسم قوی گشت، سراغ ذهن می‌رویم. کنترل ذهن به سختی باد است؛ راه کنترل کردن ذهن کنترل کردن تنفس است. و تنفس راه انتقال پراناست. آنگاه که تنفس آرام شود ذهن نیز آرام می‌گردد و این نکته‌ای است در جهت کنترل ذهن. فرد باید با همراه کردن دم و بازدم با آساناها در خلال تمرینات خود، این کار را شروع کند تا بتواند در مراحل بعد به تمرینات تنفسی بپردازد و ذهن را آرام کند؛ بنابراین، فرد می‌بایست تنفس را آرام کند زیرا مهمترین راه ارتباط و کلید ورود به پرانایاما آگاهی از تنفس است. تنفس نه تنها از بدن فیزیکی حمایت می‌کند، بلکه واسطۀ مستقیمی برای درک و تکامل آگاهی است. تنفس منظم، باعث تنظیم ضربان قلب می‌شود. با کمک آساناها، مرحله به مرحله ریتم تنفس خود را تغییر می‌دهیم. شعار یک یوگی «عمر طولانی» است؛ چرا که با منظم کردن محرک در حال جریان در بدنش توانسته است تنفس خود را آرام و آهسته گرداند.
به نسبت آهسته و عمیق شدن دم و بازدم زندگی طولانی‌تر می‌شود چرا که بعد از آن انرژی آهسته‌تر می‌سوزد و پرانا که همان نیروی زندگی است بیشتر جذب می‌شود. تنفس در یوگا با نفس کشیدن معمولی که موجب ادامۀ حیات و سوخت و ساز بدن است تفاوت دارد. درتنفس معمولی و روزمره اغلب مردم به تنفسهای کوتاه و سطحی عادت دارند، که نتیجۀ آن نارسائی‌ها و عوارضی است که به آن مبتلا می‌گردند؛ مانند سرگیجه، سردرد، خستگیهای پی‌درپی و… در هر نفس عمیق ۷ برابر تنفس معمولی اکسیژن از هوا به ریه‌ها فرستاده خواهد شد، در نتیجه خون به حد اعلای خود از اکسیژن شارژ می‌شود.
این مطلب اولین بار به قلم لیلا زراعتی فرد در ماهنامه دانش یوگا منتشر شده است.
