در ایران، اولین نمونه‌های هنر و معماری در منطقه «خراسان» شکل گرفت. در این منطقه شاهد شکل گیری اولین شیوه معماری ایران پس از اسلام هستیم. این شیوه که به «خراسانی» یا«شبستانی» معروف گردید، در قرن اول ه.ق از ابتدای پذیرش دین مبین اسلام از سوی ایرانیان آغاز گردید و تا دوره «آل بویه» و «دیلمیان» قرن چهارم ه.ق ادامه پیدا کرد. در این شیوه، نقشه مساجد از صدر اسلام الهام گرفت و مساجد به صورت «شبستانی » یا «چهل ستونی»بنا گشتند.قوس‌های به کار رفته در شیوه خراسانی به صورت«بیضی»و «تخم مرغی»است که از نمونه‌های پیشین آن می‌توان به کاخ‌های ساسانی یعنی «فیروز آباد» و «طاق کسری» اشاره کرد. به طور کلی، معماری در شیوه بسیار ساده و خالی از هرگونه تکلف است و مصالحی که در این بناها به کار رفته ساده و ارزان قیمت می‌باشد. از مساجد این شیوه می‌توان به «مسجد جامع فهرج یزد»، «مسجد تاریخانه دامغان»، «مسجد جامع نائین»، «مسجد جامع تبریز» و «بنای اولیه مسجد جامع اصفهان» و «مقبره امیر اسماعیل سامانی» اشاره کرد. در نیمه اول قرن پنجم ه.ق، با تأسیس سلسله سلجوقیان، درخشان‌ترین دوره هنر اسلامی در ایران آغاز گردید.
در این دوره، شاهد اوج شیوهای از معماری به نام «رازی» هستیم که از زمان سلسله «آل زیار» در شهر ری آغاز و تا حمله «مغولان» ادامه پیدا کرد. در این زمان برج‌های آرامگاهی،مناره‌ها، مساجد، مدارس و کاروانسراها و موارد متنوع بسیاری احداث شدند. در این دوره تعداد برج مقبره‌ها و میل مناره‌ها از تعداد مساجد بیشتر شده.طرح‌های دایره، ۸ گوش، ۶ گوش، ۴ گوش، مربع، مربع مستطیل در بناهای این دوره مورد استفاده قرار گرفت. میل های راهنما، تبدیل مساجد شبستانی به بناهای «چهار ایوانی «در این دوره صورت گرفت. گنبدها نیز در انواع شکل‌های گوناگون در این دوره ساخته شدند، مانندگنبدهای «گسته نار» «گسته رک» «گنبد قابوس» «گنبد خاگی»و انواع گنبدهای «دوپوسته پیوسته». دراین شیوه بود که معماران از انواع «نقوش شکسته» و «گره سازی» با آجر و کاشی استفاده کردند. در این شیوه ساختمان از بنیاد و پای بست با «مصالح مرغوب» احداث می‌شد و خشت‌های پخته‌ی کوچک و بزرگ و نازک بستر نما را می‌آراست. درشیوه ی رازی قوس‌های جناغی در طاق‌نماها و طاق‌ها عمومیت پیدا می‌کند. مساجد معروفی چون «مسجد به رسیان» در نزدیکی اصفهان، «مسجد جامع اردستان،» «مسجد جامع کبیر قزوین» و «مسجد جامع اصفهان» که بر روی شالوده‌های دوران «آل بویه» بنا گردید، از نمونه‌های این شیوه به شمار می‌روند.
در اوایل قرن هفتم ه.ق، با هجوم مغولان، بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله ایران به ویرانی کشیده شدند، اما چندی نگذشت که با تأسیس سلسله ایلخانیان، مغولان فرهنگ و سنت‌های کشورهای شکست خورده را پذیرفتند و یکی از حامیان هنر و هنرمندان اسلامی شدند. در این دوره، شیوهای به نام «آذری» رواج یافت که تا دوره «صفویه» ادامه پیدا کرد و شهرهایی چون «تبریز،» «بغداد،» «سلطانیه» و «اصفهان» مراکز هنر و هنرمندان گشتند و بناهای مذهبی و غیرمذهبی متعددی در این شهرها ایجاد شدند. در اواسط قرن هشتم ه.ق، با حمله تیمور، بار دیگر شهرهای ایران به ویرانی کشیده شد؛ ا ما این بار نیز هنر ایران تیموریان را نیز مغلوب کرد به طوری که شهرهای «سمرقند» و » بخارا» مراکز هنری ایران شدند و شیوه آذری که از دوره مغول رواج یافته بود، به کار خود ادامه داد. در این دوره، ابداعی در زمینه تزئینات معماری یعنی «کاشی معرق» به وقوع پیوست. از بناهای معروف دوران ایلخانی و تیموری، می‌توان به «مسجد گوهرشاد،» «مسجد جامع ورامین،» «قسمت اعظم بناهای حرم مطهر حضرت رضا (ع)»، «مسجد کبود تبریز»، «مسجد جامع یزد» و… اشاره، کرد. با روی کارآمدن صفویان در اوایل قرن دهم ه.ق، شهرهایی چون «تبریز»، «قزوین» و «اصفهان» به مراکز هنری ایران تبدیل شدند.
در این دوره، شاهد اوج هنر معماری ایران می‌باشیم که توسط پادشاهان مقتدر و هنردوست آن دوره یعنی «شاه تهماسب» و «شاه عباس اول» به وجود آمد. در این دوران البته، اندکی قبل از دوره صفوی یعنی از زمان قراقویونلوها، شیوهای دیگر در معماری ایران به وجود آمد که به «شیوه اصفهانی» معروف گردید. در دوران نخست شیوه اصفهانی یعنی دوران صفویه شاهکارهای هنر معماری و هنرهای تزیینی پای می‌گیرد و کیفیت اصیل، شفاف و غنی رنگ‌های درخشان در کاشی‌ها بسیار دلپذیر می‌شود. کیفیت مصالح به کار رفته به‌ویژه در معماری پایتخت، هنوز مرغوب و مقاوم است. در این شیوه، نقشه‌ها و طرح‌های ساختمانی رو به سادگی نهاد و استفاده از کاشیهای خشتی و هفت رنگ به جای کاشی معرق رواج یافت. میدان بزرگ مرکزی اصفهان که نقش جهان نام دارد، شاهکار معماری ایران و جهان در این دوره است. این میدان علاوه بر بناهای زیبایی که در اطراف آن ساخته شده محل سان، رژه و نمایش‌های گوناگون در اعیاد و روزهای ویژه بوده است. مساجدی چون «شیخ لطف ا…» و «مسجد امام» در اصفهان، از شگفتی‌های معماری این دوران به شمار می‌آیند.
در دوران زند و افشار، به‌تدریج شاهد افول معماری ایرانی می‌باشیم، به طوری که این رکود و افول در دوره قاجار به اوج خو د می‌رسد. با وجود این رکود، باز هم شاهد ایجاد بناهایی چون «مسجد امام تهران،» «مسجد و مدرسه شهید مطهری (سپهسالار)» و «مسجد و مدرسه آقابزرگ» در کاشان و… می‌باشیم. از میان انواع هنر معماری در ایران، معماری مذهبی از جایگاه خاصی برخوردار است. البته، سابقه این نوع معماری به دوران قبل از اسلام به ویژه دوران ساسانیان می‌رسد. با گسترش دین اسلام در کشورهای مختلف از جمله ایران، معماری مذهبی در اسلام از جایگاه خاصی برخوردار گشت، البته عواملی چون «تأکید بزرگان دین،» «کارکرد گسترده» و «پدیده وقف» در گسترش و توجه ویژه معماران به مسجد» بی تأثیر نبوده است. بدین ترتیب، مسجد در ایران عالی‌ترین نوع بنای اسلامی و به عقیده صاحب نظران «کلید معماری» به شمار می‌آید.
ادامه معماری اسلامی و نحوه ساخت طاق‌های قدیمی ایران
این مطلب اولین بار در ماهنامه جهان گستر به قلم گلنوش حسینی و آرش نورآقایی منتشر شده است.
