هفته‌های ابتدایی شروع مدرسه یا مهد کودک اهمیت بسیار زیادی در تداوم حضور کودک در این فضا دارد. اگر کودک شما از مدرسه فراری است، به سختی از شما دل می‌کند، مدام مضطرب است و از رفتن به مدرسه سر باز میزند؛ از توصیه‌های دکتر کتایون خوشابی، فلوشیپ روان‌پزشکی کودک و نوجوان استفاده کنید. او معتقد است: «کودک در هفته‌های اول شروع مدرسه و مهدکودک باید به طور مستمر در محل تحصیل حضور داشته باشد».
علت ترس و استرس بچه‌ها از مدرسه رفتن چیست؟ از مهمترین دلایلی که کودکان با معضل اضطراب جدایی مواجه می‌شوند، میزان وابستگی کودک به مادر است. اگر میزان وابستگی زیاد باشد، باید آن را در همان سالهای اول کنترل کرد. توصیه اول جدا کردن محل خواب کودک در حدود دوسالگی است. در فرهنگ ما به اشتباه خانواده‌ها ترجیح می‌دهند بچه کنار خودشان بخوابد.
اگر این مشکلات در کودکی درمان نشود در آینده چه عواقبی دارند؟ در صورتی که کودک به مادر وابستگی زیاد داشته باشد در چنین مواقعی پدر باید مداخله کند. به‌طور مثال بچه‌ها را بیرون ببرد، در خانه وقت بیشتری را با آنها بگذراند، یعنی هر فعالیت مثبتی که بتوان میزان وابستگی بچه‌ها را متعادل کرد. کودکی که زمینه‌های اضطراب جدایی از مادر را دارد به احتمال زیاد در آینده هم با مسائل بیشتری درگیر می‌شود. ممکن است انواع و اقسام اختلالات اضطرابی را تجربه کند. فوبیا، ترس از تاریکی، ترس از بلندی، ترس از خون، ترس از حیوانات یا دچار اختلالات دیگری مثل وسواس شود.
سوالی که معمولاً برای والدین پیش می‌آید این است که آیا اضطرابی که کودک هنگام جدایی و مدرسه رفتن تجربه می‌کند، صدمات عاطفی و روانی به دنبال خواهد داشت؟ پاسخ این است که «زندگی سرشار از چالش است و بچه‌ها باید یاد بگیرند با این مسائل مواجه شوند.» اختلال اضطراب جدایی کودک از مادر یک چالش بزرگ است و بچه‌ها باید یاد بگیرند با این اضطراب روبه‌رو شوند و آن را کنترل کنند. البته همدردی پدرومادر بسیار نقش موثری دارد. به فرزندتان بگویید که میدانم مدرسه رفتن برای تو دشوار است اما باید با آن مواجه شوی، بعد از مدتی این اضطراب‌ها تمام می‌شود. به فرزندتان امید بدهید. حتی از تجربه‌های داشته یا نداشته‌تان صحبت کنید تا بفهمند این علائم منحصر به آنها نیست.
کودکی که عادت دارد مادر را هنگام خروج از مدرسه جلوی در ببیند، کافی است یک روز مادر دیرتر برسد یا حتی بچه به محض خروج از در مدرسه او را نبیند در این هنگام ممکن است اضطراب ناشی از رها شدن ایجاد شود و شدت پیدا کند. به همین سادگی… می‌تواند این مسئله تا جایی ادامه پیدا کند که کودک حتی بدون ذکر علت، از رفتن به مدرسه امتناع کند و عوامل اضطرابی شدیدی گریبان گیر او شود. بنابراین در مورد کودکانی که زمینه اضطرابی دارند؛ حضور به موقع مادر یا فردی که به دنبال او می‌رود بسیار مهم است.
بچه‌ها به زمان بیشتری احتیاج دارند تا خودشان را با محیط اطراف تطبیق دهند. معمولاً در اینکودکان اختلال اضطراب جدایی از مادر بیشتر دیده می‌شود و زمان بیشتری نیاز دارند (ممکن است حتی تا سه ماه و بیشتر هم طول بکشد) تا احساس امنیت دریافت کنند.
آیا پای عوامل محیطی درمیان است؟
خیلی مواقع ممکن است که در مدرسه اتفاقی نیفتاده باشد و بدون بروز هیچ مشکلی، اضطراب جدایی ایجاد شود اما مواردی هم مانند کودکان دیرجوش، کمرو و خجالتی‌اند که میزان جرئت ورزی و جسارت آنها کمتر از دیگر بچه‌هاست. این کودکان ممکن است در مدرسه یا در سرویس مدرسه مورد قلندری (آزار و اذیت) قرار بگیرند. سپس، اضطراب منجر می‌شود از رفتن به مدرسه امتناع کنند. اگر مسئله این باشد به طور طبیعی نیاز به پیاده‌سازی روش درمانی مناسب دارند. باید روی مهارت‌های ارتباطی و نحوه جرئت ورزی اجتماعی این کودکان کار شود تا کم رویی کاهش و جسارت افزایش پیدا کند. درصورتی‌که این مهارت‌ها در آنها تقویت شود، ترس از حضور در مدرسه کاهش پیدا می‌کند اما در خیلی از بچه‌ها بدون هیچ محرک قبلی هم ممکن است اضطراب ایجاد شود.
چه زمانی باید به درمانگر مراجعه کرد؟ توجه داشته باشید که زمینه وجود اضطراب از فرزندی به فرزند دیگر متفاوت است. به همین منظور باید زمینه طرح درمانی برای کودک در نظر گرفته شود. اگر مدت زمان اضطراب جدایی زیاد شود، حتماً باید توسط روان‌پزشک کودک ویزیت و ارزیابی شود. در کودکانی که سطح اضطراب خیلی بالا باشد، حتی استفاده از دارو درمانی کمک‌کننده است. در بچه‌هایی با سن کمتر، بازی درمانی برای کاهش سطح اضطراب می‌تواند مؤثر باشد و در کودکانی که در سنین بالاتری هستند، رفتاردرمانی به کمک روانشناس بالینی کودک کمک‌کننده خواهد بود.
آیا وابستگی به خانواده دلیل اصلی این هراس است؟ مهمترین علت امتناع از رفتن به مدرسه در بچه‌ها، اختلال اضطراب جدایی است که معمولاً در اولین خروج جدی از منزل و وارد شدن به اجتماع بروز پیدا می‌کند. مثلاً در دوران مهدکودک، پیش‌دبستان و دبستان رخ می‌دهد. در بسیاری از کودکان این مسئله وجود دارد. ویژگی‌های ذاتی که بچه‌ها از بدو تولد دارند با احتمال زیاد در ابراز این اختلال مؤثر است. معمولاً قرار گرفتن در محیط جدید، کودکان دیرجوش یا کمرو را دچار اضطراب می‌کند. این بچه‌ها به زمان بیشتری احتیاج دارند تا خودشان را با محیط اطراف تطبیق دهند. معمولاً در این کودکان اختلال اضطراب جدایی از مادر بیشتر دیده می‌شود و زمان بیشتری نیاز دارند (ممکن است حتی تا سه ماه و بیشتر هم طول بکشد) تا احساس امنیت دریافت کنند. کودکانی که دیرجوش هستند معمولاً نسبت به تغییرات حساس‌اند و واکنش‌های زیاد نشان می‌دهند.
اضطراب جدایی چه علائمی دارد؟ کودکی که به اختلال اضطراب جدایی مبتلاست دچار انواع علائم اضطرابی می‌شود که به صورت تکرر ادرار، حالت تهوع، رنگ پریدگی، تپش قلب و… بروز پیدا می‌کند. مسئله مهم این است که در حدود ۱۰ تا ۱۵ دقیقه بعد از قرارگیری کودک در محیط، تمام علائم اضطرابی او از بین می‌رود. یعنی بیشتر کودکان دچار این علائم می‌شوند اما برای بعضی باقی می‌ماند که نیاز به درمان دارد و در بعضی موارد هم از بین خواهد رفت. بیشتر بچه‌ها طی ۲۰ روز اول ورود به مدرسه یا مهدکودک این اضطراب جدایی را تجربه می‌کنند اما کودکانی که مستعد ابتلا به انواع اضطراب هستند، سلسله رفتارهایی باعث می‌شود این علائم در آنها تشدید یا تداوم پیدا کند. حتی بچه‌هایی در مقطع اول ابتدایی هستند که سه تا چهار ماه بدون مشکل به مدرسه رفتند و سپس دچار مسئله شدند. درنتیجه بروز این علائم از فردی به فرد دیگر بسیار متفاوت است.
اضطراب در سنین بالاتر نشانه چیست؟ در مقاطع بالاتر تحصیلی هم شاهد چنین مواردی هستیم. به‌ویژه در مدارسی که فشار درس روی بچه‌ها بیشتر است. استرس ناشی از مدرسه و برخورد معلم‌ها می‌تواند باعث افزایش اضطراب در این دسته از کودکان یا نوجوانان شود. مثلاً فردی که دوره ابتدایی را پشت سر گذاشته و هیچ علائم اضطرابی نداشته ممکن است در شروع مقطع دبیرستان این علائم در او ایجاد شود. بیشتر این موارد مربوط به اضطراب جدایی از مادر نیست و ناشی از عوامل استرس‌زا درون مدرسه است. در کودکانی که زمینه‌های اضطرابی دارند برخوردهای قهرآمیز، خشونت‌بار و تحکم‌آمیز معلم‌ها نقش مهمی در تشدید استرس دارد. پس امتناع از رفتن به مدرسه به دو دسته تقسیم می‌شود: اول کودکانی که اضطراب جدایی از مادر دارند؛ دوم کودکانی که ترس از مدرسه رفتن دارند.
آیا استفاده از سرویس به درمان کمک می‌کند؟ استفاده از سرویس مدرسه بسیار کمک‌کننده است تا بچه یاد بگیرد که باید در منزل از اعضای خانواده خداحافظی کند و با سرویس خودش را به مدرسه برساند. در کودکانی که اضطراب جدایی از مادر دارند؛ لحظات جدایی کودک و مادر جلوی در مدرسه بسیار ناراحت‌کننده است. حتی در خیلی از موارد ممکن است مادر با کودک همراهی کند و حتی او را به منزل باز گرداند. به‌ویژه در چنین مواردی سرویس مدرسه بسیار کمک‌کننده است. در صورتی که امکان تهیه سرویس وجود ندارد و کودک در هنگام جدا شدن از مادر مضطرب می‌شود، بهتر است پدر خانواده لااقل در روزها و هفته‌های اول بچه را تا مدرسه همراهی کند.
نسخه کاربردی برای والدین در مقطع مهدکودک، پیش‌دبستانی و حتی سالهای ابتدایی دبستان، پدرومادر می‌توانند عکسشان را در اختیار کودک قرار دهند. این مسئله بسیار کمک‌کننده است. مادر می‌تواند این توصیه را داشته باشد: «هر زمان به من فکر کردی یا دلت برای من تنگ شد می‌توانی به عکس من نگاه کنی.» خیلی وقت‌ها این کار منجر به احساس آرامش در کودک می‌شود تا بتواند در مدرسه تمرکز بهتری داشته باشد.
این مطلب اولین بار به قلم شیرین کرمی در ماهنامه تندرستی منتشر شده است.
