در آغاز هزاره سوم، سازمان جهانی بهداشت بر اساس مطالعات و مستندات به دست آمده از بررسی‌های جامع در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به این نتیجه رسید اگر چه مرگ ناشی از بیماریهای واگیر نظیر سل، مالاریا، ایدز و… همچنان نسبت مهمی را به خود اختصاص می‌دهد اما رقم عمده مرگ و میر در سطح جهانی مربوط به بیماریهای غیر واگیر است. به این ترتیب راهبرد اساسی بر «تمرکز روی آشکارسازی گسترده این بیماریها و یافتن عوامل خطر به وجود آورنده آنها» استوار گردید. علت بیش از دو سوم مرگ‌های ناشی از بیماریهای غیرواگیر، ۴ بیماری اصلی یعنی بیماریهای قلب و عروق شامل سکته قلبی و مغزی، بیماریهای مزمن تنفسی، دیابت و سرطان هستند و در مقابل، ۴ عامل خطر مشترک نیز مطرح گردید: «تغذیه نامناسب، فعالیت ناکافی جسمی، مصرف دخانیات و الکل.» در واقع، این مجموعه، ۴×۴ مشکل مشترک همه کشورها و جوامع بشری است. بیماریهای غیرواگیر عامل ۴۰ میلیون مرگ در سال است که ۷۰ درصد کل موارد مرگ را در برمیگیرد. از این رقم، ۱۵ میلیون نفر در سنین ۳۰ تا ۶۹ سالگی فوت می‌کنند که به آن اصطلاحاً «جوان مرگی یا زودمرگی» گفته می‌شود. ۸۰ درصد موارد مرگ زودرس در کشورهای فقیر و در حال توسعه اتفاق میافتد. به نظر می‌رسد در حال حاضر ۴۲۲ میلیون نفر در جهان مبتلا به دیابت باشند و سالانه ۱/۵ میلیون نفر در اثر این بیماری مستقیماً فوت می‌کنند در حالی که ۱۷/۵ میلیون نفر دیگر به طور غیرمستقیم در اثر این بیماری فوت می‌شوند. دیابت نوع ۲، (T2D) تقریباً ۹۰ تا ۹۵ درصد افراد دیابتی را دربرمیگیرد و عمدتاً به علت مقاومت در برابر انسولین و از بین رفتن پیش‌رونده توده سلول‌های بتای پانکراس به وجود می‌آید.
با توجه به این که خطر بروز دیابت نوع،۲ ارتباط مستقیم با عوامل محیطی، تغذیه‌ای و روش زندگی افراد دارد، لذا شناخت و مقابله با این عوامل، اساس برنامه‌های پیشگیری و کاهش شیوع و مرگ‌ومیر این بیماری محسوب می‌شوند. بر اساس نتایج مطالعه «بارجهانی بیماریها»، درسال ۲۰۱۶ دیابت نهمین علت مرگ و میر در کشورهای با درآمد کم تا متوسط بوده است و این در حالی است که درسال،۲۰۰۶ دیابت هفدهمین علت مرگ در این کشورها بود! دیابت علت ۱/۴۳ میلیون مرگ در سال ۲۰۱۶ بوده که در مقایسه با سال ۲۰۰۶ حدود ۳۱ درصد افزایش یافته است. در مقایسه با سال،۲۰۰۵ در سال ۲۰۱۶ بیماری دیابت با ۶۷ درصد افزایش مرگ مواجه بوده است! بر اساس بیانیه اخیر سازمان جهانی بهداشت در حال حاضر از هر ۱۰ مورد مرگ، یک مورد به علت استعمال دخانیات بوده و سالانه ۷ میلیون نفر به علت بیماریهای ناشی از مصرف دخانیات در جهان فوت می‌کنند. ۸۹۰ هزار نفر از این تعداد به علت قرار گرفتن در معرض دود دخانیات فوت می‌کنند و ۲۸ درصد آنها کودکان معصوم هستند. هزینه‌ای که استعمال دخانیات بر اقتصاد کشورها تحمیل می‌نماید بیش از ۱/۴ هزار میلیارد دلاراست. کنترل استعمال دخانیات جزء کلیدی برنامه توسعه پایدار برای سال ۲۰۳۰می‌باشد. بر اساس این برنامه همه کشورها باید مقررات معاهده جهانی کنترل دخانیات را عملیاتی سازند و مهمترین رکن آن یعنی اعمال مالیات سالیانه و فزاینده بر دخانیات، بر اساس نرخ خرده فروشی را جدی‌تر اجرا کنند، به نحوی که ۷۵ درصد قیمت هر پاکت سیگار، مالیات باشد.
بر اساس محاسبات بانک جهانی و سازمان جهانی بهداشت، هر ۱۰ درصد افزایش قیمت مواد دخانی از راه زیاد کردن مالیات، سبب حداقل ۵ درصد کاهش مصرف به‌ویژه در میان جوانان و افراد کم‌درآمد می‌شود. بر اساس این برنامه همه کشورها باید برنامه‌ریزی کنند تا مرگ زودرس قبل از ۷۰ سالگی (یعنی «زودمرگی» یا «جوان‌مرگی» ناشی از بیماریهای غیرواگیر که دلیل عمده آنها بیماریهای قلبی- تنفسی، سرطان و دیابت می‌باشد) به یک سوم کاهش یابد. در حال حاضر بیش از یک میلیارد و سیصد میلیون نفر در جهان دخانیات مصرف می‌کنند که حدود ۸۰ درصدشان در کشورهای با درآمد کم تا متوسط زندگی می‌کنند. در دود سیگار و مواد دخانی ۴۰۰۰ تا ۷۵۰۰ ماده وجود دارد که ۲۵۰ مورد آنها بسیار خطرناک و ۵۰ مورد عامل انواع سرطان‌هاست. با توجه به این که بیش از ۷۰۰۰ ماده زیان‌بخش از دود دخانیات جدا شده، و سالانه ۷ میلیون نفر در اثر استعمال دخانیات فوت می‌شوند و نزدیک به ۸۵۰ هزار نفر افرادی که در معرض دود سیگار قرار می‌گیرند، نیز فوت می‌کنند، هیچ‌گونه مرز بی‌ضرری برای دود دخانیات توصیف نشده و در هر درجه‌ای، دود این مواد زیان‌بخش است. جالب توجه است که سیگار کشیدن در آمریکا از ۲۰.۹ درصد در ۲۰۰۵ به ۱۵.۱ درصد در ۲۰۱۵ کاهش یافته درحالی که استعمال دخانیات درکشورهای فقیر و در حال توسعه روند رو به افزایش دارد به خصوص که جوانان این کشورها، به‌ویژه دختران در این روند صعودی سهم مهمی دارند.
سیگار کشیدن خطردیابت نوع ۲ را ۳۰ تا ۴۰ درصد افزایش می‌دهد لذا مبارزه با دخانیات و گسترش اقدامات جهت ترک، جزو کارهای اصلی مقابله با این بیماری در سطح جهان است. در مطالعه انجام شده بر ۱۶۲۰۰۱ نفر با پیگیری ۴ تا ۲۴ سال، خطر پیدایش دیابت در افراد در معرض دود سیگار، ۱.۳۳ برابر بوده است. با افزایش استعمال دخانیات میزان بیماری دیابت نیز در مردان و زنان میان‌سال و سالخورده نیز افزایش یافته است. بر اساس مطالعه‌ای دیگر، خطر دیابت در افراد سیگاری قهار ۱/۶۱ برابر و در سیگاری‌های سبک ۱/۲۹ برابر افراد غیر سیگاری بوده است. استعمال دخانیات با مقاومت در برابر انسولین همراه است و بر اساس آخرین گزارش مشاور عالی پزشکی آمریکا، استعمال دخانیات سبب ایجاد دیابت نوع ۲می‌شود و خطر پیدایش دیابت نوع ۲ با افزایش تعداد دخانیات مصرفی نیز افزایش می‌یابد. یکی از علت‌های مقاومت در برابر انسولین، زیاد بودن چاقی مرکزی بدن است که در اثر استعمال دخانیات به وجود می‌آید. استعمال دخانیات یکی از نشانه‌های اصلی کنترل ناموفق سندرم متابولیک است. دخانیات به علت تأثیرگذاری بر حساسیت گیرنده‌های انسولین موجب بروز دیابت می‌شود که احتمالاً از طریق اثرات تحریکی نیکوتین با افزایش میزان کورتیزول، کاتهکولامینها و هورمون رشد به وجود می‌آید. همچنین نیکوتین سبب مهار حرکات معده و اثر نامتعادل بر خالی شدن مواد جامد و مایع از معده شده و قند را به سرعت جذب می‌کند. برنامه‌های ترک دخانیات باید جزو اقدامات همراه برای بیماران مبتلا به دیابت باشد.
نیکوتین موجود در دود سیگار به گیرنده‌های نیکوتینی موجود در اعضای بدن، اتصال می‌یابد و اثرات ناخوشایندی بر فیزیولوژی بدن اعمال می‌کند. این گیرنده‌ها در سیستم عصبی مرکزی و محیطی و بافت‌های متابولیک بدن، شامل جزایر پانکراس، بافت چربی، سلول‌های ماکروفاژ، کبد و عضلات اسکلتی به وفور وجود دارند. علاوه بر این، استعمال دخانیات سبب افزایش مقادیر فلزات سنگین مانند سرب، آرسنیک و کادمیوم در خون می‌شود. مطالعات مختلف اثرات نامطلوب این فلزات را در بروز بیماری دیابت نشان داده‌اند. با سیگار کشیدن میزان تریگلیسرید خون افزایش می‌یابد و خطر بروز کبد چرب غیرالکلیک نیز زیادتر می‌شود. به علاوه مصرف تنباکوی غیر تدخینی از راه دهان یا بینی (انفیه) نیز اثرات نامطلوب مشابه به بار می‌آورد. متأسفانه اغلب افرادی که موفق به ترک سیگار می‌شوند دچار افزایش وزن شده و همین امر، خطر بروز دیابت را افزایش می‌دهد. چاقی و دیابت، اپیدمی دو گانه دهه حاضر به شمار می‌روند و همراه شدن چاقی با استعمال سیگار، موجب افزایش خطر بروز دیابت نوع،۲ و عوارض قلبی عروقی می‌شوند. وجود توأمان این دو عارضه یعنی چاقی و استعمال دخانیات موجب خطر مضاعف مرگ می‌شود. بر اساس مطالعات انجام شده، بعد از ترک سیگار به طور متوسط برابر ۱/۵ تا ۵ کیلوگرم افزایش وزن حاصل می‌شود. چاقی پس از ترک، عمدتاً به علت تعادل مثبت میان دریافت انرژی و مصرف آن است. یکی از علت‌ها، از بین رفتن اثر نیکوتین بر سیستم اعصاب مرکزی است.
دیگر این که برخی افراد دچار عادت «دست به دهان»، به جای سیگار، غذا و خوردنی‌های مختلف مصرف می‌کنند که منجر به افزایش وزن می‌شود. افراد سیگاری پس از ترک تمایل بیشتری به غذاهای شیرین پیدا می‌کنند. از مکانیسم‌های احتمالی اثرات سیگار در پیدایش دیابت نوع،۲ اثرات استعمال دخانیات بر غلظت کورتیزول، پیدایش چاقی مرکزی، وفور مارکرهای التهابی، استرس اکسیداتیو، مقاومت به انسولین و زیادتر شدن قندخون ناشتا می‌باشد. دیابتی‌های سیگاری HbA1C بالاتری دارند و علاوه بر احتمال هایپوگلایسمی شدید، حتی در تنظیم انسولین نیز مشکل پیدا می‌کنند. برای ترک مصرف سیگار از جایگزین‌های نیکوتین (NRT) مثل آدامس و چسب نیکوتین می‌توان استفاده کرد. در مبتلایان به دیابت، مصرف توأم این دو فرآورده موفقیت‌آمیزتر است. مصرف داروهای مختلف نظیر وارنیکلین، بوپروپیون، سیتوزین و فلوکستین، ضمن کمک به ترک، تا یک سال جلوی چاقی بعد از ترک را نیز می‌گیرد. به طورکلی ۵۰ تا ۹۰ درصد افراد سیگاری در اثر ترک سیگار، دچار افزایش وزن می‌شوند. نتایج آخرین مطالعه جهانی «بار بیماریها» در سپتامبر سال،۲۰۱۷ جمعیت ایران در سال ۲۰۱۶ برابر ۸۱.۳ میلیون نفر، ۳۶۰ هزار مرگ (۲۱۹ هزار مرد و ۱۴۱ هزار زن) و نرخ مرگ، ۴۴۳ مورد به ازای ۱۰۰ هزار نفر جمعیت بوده و میزان مرگ و میر در سال ۲۰۱۶ نسبت به سال ۱۹۹۰ نیز ۲۷ درصد کاهش یافته است.
امید به زندگی در زنان از ۷۰.۱ سال در سال ۱۹۹۰ به ۷۸.۴ سال در سال ۲۰۱۶ و در مردان از ۶۵.۳ در سال ۱۹۹۰ به ۷۳.۸۳ در ۲۰۱۶ رسیده است. در سال ۲۰۱۶ حدود ۷۲ درصد تمامی مرگ‌های جهان و ۷۶.۴ درصد مرگ‌ومیرها در ایران مربوط به بیماریهای غیر واگیر بوده است که عمدتاً بیماریهای قلبی و عروقی (۴۵.۷ درصد،) سرطان (۱۳.۵ درصد،) بیماریهای مزمن تنفسی (۳.۸ درصد) و دیابت (۲.۲ درصد) را شامل می‌شده است. در سال ۱۹۹۰ در ایران حدود ۶۸ درصد کل موارد مرگ ناشی از بیماریهای مزمن غیرواگیر بوده که در سال ۲۰۱۶ این رقم به حدود ۸۰ درصد رسیده است! نتایج آخرین آمار وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشکی، حاکی است استعمال دخانیات در خانم‌ها ۴.۰۱ درصد، در آقایان ۲۵.۱۶ درصد و میانگین ۱۴.۱۳ درصد بوده است. وضعیت استعمال دخانیات در مناطق روستایی ۱۵.۴۴ درصد، شهری ۱۳.۶۲ درصد بوده است. در سال ۱۳۸۶ میزان استعمال قلیان ۳.۴۵ درصد در مردان و ۲.۳ درصد در زنان بوده که این رقم در سال ۱۳۹۰ به ۴.۷۲ درصد درمردان و ۳.۵۲ درصد در زنان رسیده است. بر اساس برنامه ملی تحول سلامت باید تا سال ۲۰۲۵ شیوع مصرف دخانیات در افراد بیش از ۱۵ سال به میزان ۳۰ درصد کاهش یابد و تا سال ۲۰۲۵ مرگ ناشی از استعمال دخانیات نیز باید ۳۵ درصد کاسته شود و دسترسی مردم به مراکز ترک دخانیات در سال ۲۰۱۸ به میزان ۵۰ درصد افزایش یابد. نتایج مطالعه جهانی بار بیماریها نشان داد که در سال،۲۰۱۶ سیگار مسئول مرگ ۳۹ هزار نفر و آلودگی هوا مسئول مرگ ۲۹ هزار ایرانی بوده است! شیوع دیابت در ایران نیز به ۱۰ درصد و پیش دیابت به بیش از ۳۷ درصد رسیده است. البته در حال حاضر از هر ۵ مورد مرگ درجهان، یک مورد مربوط به رژیم نامناسب غذایی است و از این جهت موضوع «تغذیه سالم» باید مورد توجه جدی قرارگیری و در این زمینه نیز لازم است آموزش‌های کافی به مردم داده شود.
این مطلب اولین بار در فصلنامه پیام دیابت به قلم دکتر محمدرضا مسجدی منتشر شده است.
