موسیقی فیلم واصف موسیقایی از موقعیت و روند یک داستان است و نقش بسزایی در تکامل هیجانات و احساسات یک اثر نمایشی بازی می‌کند. شاید بتوان نقطه عطف تاریخ سینما و تولد موسیقی فیلم را از یکدیگر جدا ندانست و این بازمی‌گردد به روزی که برادران لومیر اولین نمایش عمومی خود را برگزار کردند. در ۱۸۹۵ میلادی آنها عده‌ای را برای تماشای نمایش خود در پاریس دعوت کردند. به هنگام نمایش از یک پیانیست هم دعوت شده بود و این نوازنده کارش اجرای موسیقی در پس زمینه فیلم بود. هر چه از عمر سینما گذشت فهرست موسیقی‌های انتخابی برای همراهی با فیلم نیز بیشتر شد. عناوین این موسیقی‌ها نیز با توجه به نمایش متفاوت بود. کمدی، عاشقانه، عصبانی، غمگین، خوشحال، اسرارآمیز، تعقیب و گریز… از عناوین جدیدی بود که هر روز به تعداد آنها افزوده می‌شد. رهبران ارکستر با دادن علامت، نوازندگان را از تغییر صحنه مطلع می‌کردند تا آنها قطعه متفاوتی را اجرا کنند.
موسیقی فیلم یا موسیقی متن به موسیقی‌ای اطلاق می‌شود که منحصراً برای یک فیلم سینمایی یا مجموعه تلویزیونی نوشته شده و بخشی از ساندتِرَک یا مجموعه صداهای ضبط شده روی یک فیلم است. موسیقی فیلم یک گرایش مجزا در هنر موسیقی به شمار می‌آید و قدمت آن به مقطع پیدایش هنر سینما بازمی‌گردد. ماکس اشتاینر، اریک ولفگانگ کورنگلد و آلفرد نیومن از پیشگامان نگارش موسیقی برای فیلم بودند و بیش از دیگر آهنگسازان در قوام بخشیدن به آن نقش داشتند. موسیقی فیلم واصف موسیقایی از موقعیت و روند یک داستان است و نقش بسزایی در تکامل هیجانات و احساسات یک اثر نمایشی بازی می‌کند. ابزارآلات و سبک به کار رفته در موسیقی یک فیلم حیطه وسیعی را در بر گرفته و موسیقی کلاسیک، پاپ، جاز، موسیقی الکترونیک، موسیقی بومی و غیره به تناسب فیلمنامه و تصمیم آهنگساز هر کدام ممکن است نوع نگارش موسیقی یک فیلم باشند. غالباً آن دسته از آثاری که دارای بودجه کافی است (توسط نوازندگان ارکستر سمفونیک (گاهی اوقات همراه با دسته کر اجرا و ضبط می‌شود و اغلب بخش وسیعی از آن بیکلام است. موسیقی فیلم که کوششی بر هماهنگ سازی موسیقی با مفاهیم تصاویر متحرک است عمدتاً از طریق توسعه قواعد موسیقی کلاسیک سده نوزده و تلفیق آن با شیوه‌های مدرن نگارش موسیقی در سده بیستم انجام گرفته است. به عنوان مثال، که ایده‌ای با قدمتی بیش از یکصد سال است، همچنان راهکاری برای بسیاری از آهنگسازان در موسیقی نویسی فیلم به شمار می‌آید.
تا به امروز آثار شناخته شده‌ای در این زمینه بر جای مانده است و آهنگسازان بی‌شماری در این حوزه به شکل تخصصی آن به خلق اثر پرداختند. شاید بتوان نقطه عطف تاریخ سینما و تولد موسیقی فیلم را از یکدیگر جدا ندانست و این بازمی‌گردد به روزی که برادران لومیر اولین نمایش عمومی خود را برگزار کردند. در ۱۸۹۵ میلادی آنها عده‌ای را برای تماشای نمایش خود در پاریس دعوت کردند. به هنگام نمایش از یک پیانیست هم دعوت شده بود و این نوازنده کارش اجرای موسیقی در پس زمینه فیلم بود. شروع همزمان موسیقی به نمایش فیلم کمک می‌کرد تا جمعیت رفته رفته سکوت اختیار کنند و متوجه تصاویر روی پرده بشوند. پس از استفاده لومیرها اجرای موسیقی همراه با فیلم رواج پیدا کرد اگرچه ارزشمندی موسیقی برای تکامل این پدیده هنوز به قدر کافی احساس نمی‌شد. کار همراهی موسیقی با تصاویر روی پرده به اشکال مختلف با توجه به میزان تخصص افراد تفاوت می‌کرد. هر چه نوازندگان تبحر بیشتری داشتند کارایی آنها در هماهنگی با تصاویر روی پرده بیشتر می‌شد. در بسیاری از سالنهای نمایش در دوران صامت از دستگاههای بزرگ ارگ استفاده می‌شد که عموماً علاوه بر تقلید صدای بعضی از سازها، اصوات دیگری مثل صدای بوق، صدای سوت قطار و… را نیز به وجود می‌آورد. یکی از این دستگاه‌ها ارگ «ورلیتزر» بود که مدت‌ها نقش اجرای موسیقی و افکت‌ها را بازی می‌کرد. معمولاً به ندرت شانس دیدن فیلم قبل از نمایش برای نوازندگان وجود داشت و این کار را برای آنان دشوار می‌کرد اگرچه در سالنهای بزرگ که امکان اجرای ارکستر در آن وجود داشت گاهی اوقات یک یا دو بار تمرین با فیلم انجام می‌شد.
هر چه از عمر سینما گذشت فهرست موسیقی‌های انتخابی برای همراهی با فیلم نیز بیشتر شد. عناوین این موسیقی‌ها نیز با توجه به نمایش متفاوت بود. کمدی، عاشقانه، عصبانی، غمگین، خوشحال، اسرارآمیز، تعقیب و گریز… از عناوین جدیدی بود که هر روز به تعداد آنها افزوده می‌شد. رهبران ارکستر با دادن علامت، نوازندگان را از تغییر صحنه مطلع می‌کردند تا آنها قطعه متفاوتی را اجرا کنند. اکثر این قطعات، آثار کلاسیک از آهنگسازان مشهور جهان بودند که برای صحنه‌های مختلف انتخاب می‌شدند. بسیاری اوقات اجرا دچار مشکلاتی می‌شد و نوازندگان در نواختن موسیقی مربوط به صحنه بسیار بی‌دقت عمل می‌کردند که حاصل آن روی پرده به یک فاجعه تبدیل می‌شد. تا آنکه، «برگه راهنما» ابداع شد و در آن رهبر با هر علامت نوازندگان را به اجرای قطعه بعدی که در برگه نوشته شده بود فرا می‌خواند. در ضمن توضیحاتی برای جزئیات و چگونگی اجرای موسیقی در لحظات مختلف مرتبط با حال و هوای نمایش نیز در آن درج شده بود. در فاصله زمانی کوتاهی میزان تقاضا به حدی بالا رفت که دست‌اندرکاران موسیقی فیلم با کمبود قطعات موسیقی مواجه شدند تا آنجا که آنها به دست بردن در ساختار قطعات کلاسیک و برخی تغییرات در آنها مبادرت می‌کردند که بسیاری از اوقات نتیجه خوشایندی برای این شاهکارهای موسیقی در پی نداشت. سرانجام در سال ۱۹۲۷ برادران وارنر اولین فیلم ناطق را به دنیا عرضه کردند و سیر تحولی نوین در تاریخ سینما رقم خورد.
مراحل ساخت موسیقی برای فیلم
نقطه شروع هر کاری ایده است. در موسیقی فیلم نیز کار با ایده‌ای شروع می‌شود. تهیه کننده یا کارگردان به هر دلیلی، چه مهارت و چه شهرت، آهنگسازی را برای نوشتن موسیقی فیلم انتخاب می‌کند. با توجه به میزان اهمیت موسیقی برای فیلم، زمان انتخاب آهنگساز می‌تواند تغییر کند. پس از انتخاب آهنگساز فعالیت ذهنی وی آغاز می‌شود. در این مرحله فیلمنامه یا موضوع بسیار حائز اهمیت است. چرا که پاسخ بسیاری از سؤالات در فیلمنامه نهفته است. به هر حال نخستین قدم ارتباط آهنگساز با فیلم است. حال می‌خواهد از طریق خواندن فیلمنامه باشد یا تماشای فیلم. آهنگساز در مرحله اول به دیدن فیلم به صورت راف- کات دعوت می‌شود که فیلمی ناتمام است و به طور مثال بخشی از اثرات صوتی مانند افکتهای مختلف مثل صدای بوق تلفن یا آژیر پلیس در آن گنجانده نشده است. فیلم یک بار با تداوم و در مرحله بعد حلقه به حلقه دیده می‌شود. در مرحله دوم آهنگساز به همراه تهیه کننده، کارگردان و تدوینگر با یکدیگر فیلم را مشاهده می‌کنند. تدوینگر به آهنگساز کمک می‌کند تا مشکلات تکنیکی به هنگام ضبط موسیقی و همچنین مراحل بعدی را به راحتی طی کند. در بازبینی دوم علامت گذاری صورت می‌گیرد. در اینجا معین می‌شود که چه نقاطی به موسیقی احتیاج دارند و کجاها باید آزاد رها شوند. آهنگساز و تدوینگر در کنار یکدیگر به زمان گیری فواصلی می‌پردازند که موسیقی در آن شنیده می‌شود و با استفاده از دستگاه موویلا زمان ورود و خروج موسیقی و هماهنگی آن با دیگر اجزاء به خوبی تعیین می‌شوند. سپس این اطلاعات را به طور جامع در فرمهای مخصوصی واردمیکنند.
اینجاست که آهنگساز می‌تواند با بازبینی و کمک گرفتن از فرمهای تهیه شده کار نوشتن موسیقی را آغاز کند. زمانی که این مرحله نیز به پایان رسید مرحله ضبط موسیقی فرا می‌رسد. ارکستراسیون از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و امروزه بسیاری از آهنگسازان بزرگ فیلم علاقه دارند این کار را شخصاً انجام دهند. در کنار ارکستراسیون مسئله رهبری نیز حائز اهمیت است. یک اثر موسیقایی با رهبری دقیق به نتیجهٔ نهایی می‌رسد. بسیاری از آهنگسازان در این زمینه هم پیش‌قدم هستند. در غیر این صورت کار فرد دیگری که رهبر ارکستر خواهد بود کاری سنگین است. در مرحله ضبط نهایی موسیقی، مهندس ضبط مسئول کیفیت اثریست که در فیلم شنیده می‌شود. وی باید قادر باشد که موسیقی را نت به نت دنبال کند. او باید جای تک تک نوازندگان را همراه با میکروفن گذاری شخصاً انجام دهد چرا که با آنها روی کانال‌های مختلف میز صدا سر و کار خواهد داشت؛ اگرچه امروزه با پیشرفت‌های تکنولوژی شیوه‌های ضبط نیز بسیار متفاوت است. در مرحله پایانی، آهنگساز موسیقی آماده شده را همراه با تدوینگر به اتاق تدوین برده و بر اساس محاسبات گذشته آن را به دقت در حاشیه صدای فیلم قرار می‌دهند.
انواع موسیقی‌های فیلم
- موسیقی اتمسفریک (Atmospheric Music): موسیقی‌ای که در آن سعی می‌شود فضای لازم برای داستان پدید آید.
- موسیقی پس‌زمینه (Background Music): موسیقی‌ای که فقط برای پر کردن خلا و صرفاً جهت ایجاد زمینه‌ای بدون هیچ گونه کاربرد خاص استفاده می‌شود.
- موسیقی کمدی (Comedy Music): موسیقی‌ای که در آن تلاش می‌شود حرکات خنده دار به زبان موسیقی برگردانده شود.
- ایده‌های شخصیت (Character Themes): آهنگی که برای شخصیتی خاص به کار رود و هر وقت شنیده شود، آن شخصیت در نظر مجسم گردد.
- موسیقی توضیحی (Commentary Music): موسیقی که برای شرح و تفسیر داستان به کار رود و سعی کند آن را توضیح دهد.
- موسیقی تشدید نمایش (Dramatical Tension Music): موسیقی‌ای که برای تشدید حس نمایش و اوج آن به کار می‌رود.
- موسیقی کاربردی (Functional Music): موسیقی‌ای که برای انجام وظیفه‌ای خاص به کار می‌رود.
- موسیقی تشدیدی (Intensify Music): موسیقی‌ای که برای تشدید یک حس لازم به کار رود.
- موسیقی بداهه نوازانه (Improvisation Music): موسیقی‌ای که از پیش ساخته نشده باشد و فقط براساس یک ایده به صورت خلق الساعه نواخته می‌شود.
- تم‌های محلی (Local Themes): نغمه‌های و ترانه‌ها و آهنگ‌هایی که براساس موسیقی محلی ساخته شده باشند.
- میکی ماوسینگ (Mickey – Mousing): موسیقی‌ای که پا به پای حرکات فیلم یا تصویر تغییر می‌کند و هماهنگ است.
- موسیقی متن اصلی (Original Score): موسیقی‌ای که توسط آهنگسازان برای فیلم خلق و اجرا می‌شود.
- موسیقی مکان(Place Music): موسیقی‌ای که برای نشان دادن مکانی خاص به کار رود.
- موسیقی دوران (Period Music): موسیقی‌ای که برای نشان دادن دوره‌ای خاص از تاریخ یا زمان به کار رود.
- موسیقی جلوه‌های تاریخی (Pageant Music): موسیقی‌ای که شکوه و جلال دورانی از تاریخ در آن نشان داده شود.
- موسیقی اخطار دهنده (Premonition Music): موسیقی‌ای که در آن تلاش می‌شود زمینه‌ای قبلی از حوادث تعیین شده به دست داده شود.
- موسیقی واقعی (Realistic Music): موسیقی‌ای که دارای منبع واقعی در فیلم باشد، مثل صدای موسیقی رادیو
- منبع موسیقی (Source Music): دستگاه یا مرکزی که از آن موسیقی شنیده می‌شود مثل ارکستر، رادیو و…
- موسیقی چشم اندازی (Scenic Music): موسیقی‌ای که برای همراهی با مناظر طبیعت به کار گرفته می‌شود.
- موسیقی انتخابی (Selection Music): قطعات و آهنگ‌هایی که از قبل ساخته شده‌اند.
- موسیقی متن (The score): قطعاتی که توسط کارگردان و با همکاری آهنگساز فیلم از منابع آشنای موسیقی انتخاب و مجدداً برای هر صحنه تنظیم و اجرا می‌شود.
- موسیقی تماتیک (Thematic Music): موسیقی‌ای که در آن نقش ملودی‌ها برجسته است
- ایده‌های آوازی (Theme Songs): آوازهایی که به صورت موسیقی در فیلم وجود دارد.
تاریخچه کوتاه موسیقی فیلم در ایران
نخستین فیلم ایرانی که موسیقی متن داشت، «شیرین و فرهاد» ساخته عبدالحسین سپنتا بود که برای ساختن موسیقی آن، از کارهای «مصطفی نوریانی» نوازنده ویولون استفاده شد. سال ۱۲۷۹ هجری شمسی، مظفرالدین شاه به فرنگ سفر می‌کند و از دیدن تصاویر متحرک بر روی پرده متعجب می‌شود. پس از آشنایی شاه با سینماتوگراف، وی میرزا ابراهیم خان عکاس باشی را مأمور خرید یک دستگاه سینماتوگراف می‌کند. سینما به یاد ماندنی‌ترین سوغات مظفرالدین‌شاه برای اهالی کاخ و سایر مردم شد. میرزا ابراهیم خان نیز قبل از بازگشت، تصاویری از مردم فرنگ ضبط کرده و با خود به ایران می‌آورد. سینما ابتدا در اختیار خاندان سلطنتی و اعیان شهر بود. ولی با ساخت اولین سالن نمایش توسط میرزا ابراهیم خان صحاف باشی، کمکم این سوغات به یادماندنی در بین مردم جایی برای خود باز کرد و همه گیر شد. نخستین فیلمبردار حرفه‌ای سینمای ایران «خان بابا معتضدی» است و مهمترین فیلم ضبط شده توسط وی «مجلس مؤسسان» می‌باشد که در سال ۱۳۰۴ فیلمبرداری شده است. تا سال ۱۳۱۳ فیلم‌های ساخته شده در ایران همگی صامت بودند. سینمای ”علی وکیلی“ با نام گراند سینما، اولین سینمایی بود که به طور مرتب روزهای دوشنبه و جمعه فیلم‌های تازه نمایش می‌داد. وکیلی برای ایجاد تنوع و جذابیت برای هر سینما ارکستری به وجود آورد. آنها قبل از نمایش در فاصله بین پرده‌ها و در حین نمایش فیلم در جلوی پرده سینما، آهنگ‌های ایرانی می‌نواختند. چند سال بعد در سینما ایران، گرامافونی زیر پرده نصب شد که قبل و بعد از نمایش، صفحه‌های موسیقی غیر ایرانی پخش می‌کرد. ابراهیم مرادی در سال،۱۳۱۳ اولین فیلم ناطق سینمای ایران را با عنوان «بوالهوس» ساخت. در این فیلم نیز مانند فیلم‌های صامت، نوازنده در زیر پرده به اجرای موسیقی می‌پرداخت.
از این سال به بعد، آهنگسازان بی‌شماری برای فیلم‌ها موسیقی نوشتند. از آن جمله می‌توان به ۱- فیلم‌های، چشمهای سیاه، با آهنگی از امیر حسینی ۱۳۱۵ ۲- لیلی و مجنون با آهنگسازی علینقی وزیری ۱۳۱۶ ۳- توفان، با آهنگی از روح الله خالقی و ابوالحسن صبا (۱۳۲۶) اشاره کرد. اما به صورت حرفه‌ای، اولین موسیقی متن توسط «مرتضی حنانه» برای فیلم «دجله» در سال ۱۳۳۳ ساخته شد و در سال ۱۳۴۸، «اسفندیار منفرد زاده» با موسیقی فیلم «قیصر»، به این نوع موسیقی رسمیت بخشید.
این مطلب اولین بار در ماهنامه بارثاوا به قلم حمید فرزان هفر منتشر شده است.
