کافه واچ هاوس در گوشه‌ای از لندن، کافه خاصی است که نان‌های موجود روی قفسه‌های چوبی، سبدهای پر از پرتقال و آووکادو و میزهایی که جوانان بی‌شماری را اطراف خود دارد، فضای به‌خصوصی را برای این کافه به وجود آورده است. در کنار همه این نکات و ویژگی‌ها، امتیاز جالب و عجیبی که این کافه را از سایر کافه‌های لندن متمایز می‌کند، این است که در این محل پول نقد نمی‌پذیرند! مدیر این کافه، خانم برگس که در رأس گروهی از پیشخدمت‌های مجهز به آیپد است، در این مورد می‌گوید:
«از اول هم حدود ۸۰ درصد از مشتری‌هایمان با کارتهای اعتباری پرداخت می‌کردند. از این رو، این اقدام که پول نقد نپذیریم، مشکل چندانی ایجاد نکرد.»
این تصمیم برای نپذیرفتن اسکناس، هم با محیط مدرن کافه همخوانی دارد و هم اینکه یک صرفه‌جویی محسوس در هزینه و وقت ایجاد کرده است؛ چراکه در سیستم قبلی، هر هفته دو یا سه بار و هر بار به مدت ۴۵ دقیقه برای کارهای نقل‌وانتقال بانکی صرف می‌شد. همچنین این تصمیم به امن‌تر شدن کافه نیز کمک شایانی کرده است. برگس می‌گوید:
«در سال‌های اخیر، چهار اقدام به سرقت در عرض دو ماه داشتیم که دزدان قصد سرقت پولهای صندوق را داشتند. این اتفاقات برایمان انگیزه‌ای شد تا سیستم جدید خود را راه‌اندازی کنیم».
البته هنوز هم، این اقدام کمی نامعقول و عجیب است. وقتی به آمار توجه می‌کنیم، می‌بینیم که آمار سکه‌ها و اسکناسها بسیار زیاد است و این مقدار باید کمتر شود، چراکه به‌طور واضح، هدر رفت پول و انرژی است. اقتصاددانان به خاطر عواملی از جمله بهره کم سپرده‌های بانکی و بی‌اعتمادی مالی به وجود آمده بین شهروندان نسبت به مؤسسات مالی، از نهادهای اجرایی انتقاد می‌کنند، چراکه به خاطر عوامل این‌چنینی است که هر ساله مجبور به تولید اسکناس و پول نقد بیشتری می‌شوند و این امر نیز به صرف پول و انرژی قابل توجهی منجر می‌شود. امروزه حدود ۵۰۰ میلیارد اسکناس و میلیاردها سکه در چرخه اقتصاد وجود دارد. بنابه گزارشی از موسسه G4S که وظیفه مدیریت توزیع پول نقد را بر عهده دارد، مطلع شده‌ایم:
«امروزه ۶.۹ درصد تولید ناخالص داخلی جهان به پول نقد اختصاص دارد که این میزان در سال ۲۰۱۱،۱.۸ درصد بوده است. کافه‌ای در لندن که دریافت پول نقد را ممنوع کرده، فقط یک مثال است. اما تصور یک اقتصاد جهانی بدون پول نقد کار سختی است.»
در جهانی که فناوری در آن حرف اول را میزند، این سیستم اقتصادی کمی عجیب و ناخوشایند است. اگر بخواهیم کمی رک سخن بگوییم، باید گفت، اینکه سکه‌ها در جیبمان صدا کند، کمی بدوی است و ما را بیشتر شبیه آناتولی‌هایی می‌کند که حدود سه هزار سال پیش در ابتدای دوران ضرب سکه، با خود سکه‌های پرسروصدا را حمل می‌کردند. به نظر می‌رسد هنوز تفاوت چندانی با زمانی که در چین باستان صدف‌های دریایی به‌عنوان ارز استفاده می‌شدند، نکرده‌ایم.
پول نقد یا ابزارهای جایگزین؟
البته در سال‌های اخیر جهش‌های نوآورانه بسیار بزرگی مثل ظهور پدیده ارزهای رمزنگاری‌شده همچون بیتکوین نیز صورت گرفته است، اما در زمینه پرداختهای الکترونیکی هنوز بسیاری از ما از مشکلات امنیت اطلاعات حسابمان، بی‌اعتمادی به فناوری یا از ولخرجی‌های ناخواسته نگرانیم. اما با تمام موانع موجود، بعد از بررسی جوانب مختلف به این نتیجه می‌رسیم که کارتهای نقدی یا اعتباری، اپلیکیشنهای پرداخت و کیف پولهای دیجیتالی نسبت به پول نقد در اولویت هستند؛ چراکه هم مانند اسکناسها و سکه‌ها ناقل آلودگی نیستند و هم اینکه استفاده از آنها، سریع و آسان است و از انواع تخلفات موجود از جمله فرار مالیاتی یا پرداختهای تروریستی که با پول نقد به‌راحتی تمام قابل انجام‌اند، جلوگیری می‌کند. شاید در حال حاضر اقدام کافه داستان ما در لندن، اقدامی نادر باشد، اما مسلماً به‌زودی در اقصی نقاط دنیا عاشقان دنیای دیجیتال و مدرنیته، شروع به انجام اقداماتی در جهت گسترش این ابتکار جالب برای پیروزی در این نبرد خواهند کرد؛ نبردی بین پرداختهای الکترونیک در مقابل پول نقد و سکه‌های قدیمی.
سوئد پیشرو در جامعه بدون پول نقد
سوئد در این زمینه پیشگام است. در یک روز آفتابی ماه آوریل در بازار هوتورگت استکهلم خریدوفروش‌های زیادی در جریان است؛ حتی فروشندگانی که به فرار از مالیات تمایل دارند، عالقه زیادی به معامله با اسکناس ندارند. در عوض، دسته گل هایی وجود دارند که فقط با کارتهای اعتباری یا سوئیش (Swish) که اپلیکیشنی معروف برای پرداخت با تلفن همراه از طریق شماره سریال یا کد QR است، قابل خرید هستند. طبق آخرین آمار، فقط ۱۹ درصد پرداخت‌ها در کشور سوئد با پول نقد انجام می‌گیرد که این رقم در کل اروپا به‌طور متوسط ۸۰ درصد است. طبق تحقیقی که توسط موسسه فناوری کیتیاچ رویال (Royal KTH) استکهلم صورت گرفته، این میزان می‌تواند در عرض کمتر از پنج سال به صفر برسد. بانک مرکزی سوئد که کمی با احتیاط بیشتری با موضوع برخورد می‌کند، این زمان را در حدود کمتر از یک دهه در نظر گرفته است. معاون فرماندار در این زمینه گفته است:
«اگر سیاست‌های جدید و در جهت فناوری‌های روز را در پیش بگیریم، آخرین پول نقدی که به بانک مرکزی سوئد برمی‌گردد، در حدود سال ۲۰۳۰ خواهد بود.»
حدود ۲۰ سال پیش که در سوئد اساس بانکداری نوین گذاشته می‌شد، اقدامات زیرساختی برای بنیان‌گذاری ساختاری برای صنعت پرداخت به شیوهای مدرن و دیجیتالی انجام شده است. حاصل این اقدامات را امروز در دستگاه‌های خودپرداز و اپلیکیشنهایی مانند سوئیش می‌بینیم. معاون وزیر دارایی در راستای این تغییرات خاطرنشان کرده است: «این نوآوری‌ها کمک شایانی به سیستم جمع‌آوری مالیات کرده است.» به‌عنوان مثال، در سال گذشته میزان مالیات بر ارزش افزوده که نسبت به پنج سال پیش ۳۰ درصد افزایش یافته است، به میزان ۳۶ میلیارد پوند رسید. معاون وزیر دارایی در این رابطه می‌گوید:
«میزان پرداخت و حجم انتقالی پول هر روز بیشتر می‌شود و این تغییر، فرار مالیاتی را روزبه‌روز سخت‌تر می‌کند.»
خرید بدون اسکناس مسلماً برای مردم نیز آسان‌تر است (حداقل در استکهلم که این‌چنین است). یک شهروند استکهلمی ۷۱ ساله بهنام کریستین که یک ماه از آخرین خرید او با پول نقد می‌گذرد، می‌گوید: «پول نقد کمی با خودم حمل می‌کنم و به جای آن با کارت اعتباری یا با سوئیش پرداخت می‌کنم. این‌طوری خیلی آسان‌تر است.» حتی افرادی که تمایل زیادی به مدرنیسم نداشتند نیز به پرداختهای الکترونیکی علاقه مند شده‌اند. میخائیل کارلسون؛ مربی سابق فوتبال که در حال حاضر سردبیر مجله‌ای به نفع افراد بیخانمان است، کار فروش خود را از طریق کد QR انجام می‌دهد. به‌طوری که هر کسی که تمایل به خرید دارد، می‌تواند به‌راحتی کد روی مجله را اسکن کند و پرداخت خود را از طریق اپلیکیشن انجام دهد. او در این باره می‌گوید:
«زمانی که این کار را شروع کردم، بیشتر فروش من با پول نقد بود، اما این روزها بیشتر از نصف فروش من از طریق اپلیکیشن سوئیش است.»
پرداخت‌ها به حساب موسسه خیریه منتقل می‌شود. تنها مشکل موجود پرداخت به فروشندگان است که با پول نقد صورت می‌گیرد و این اقدام در کشوری بدون اسکناس مانند سوئد، کار بسیار سختی است. کارلسون در این باره اضافه می‌کند:«همچنین بعضی مواقع که افراد بیخانمان با اسکناسهای خود نمی‌توانند خرید کنند، احساس خوبی ندارند.» بانک‌ها نیز به‌طور قابل ملاحظه‌ای خالی از اسکناس شده‌اند. در بین جامعه‌ای ۱۰ میلیونی، سه بانک بزرگ تنها ۲۵ شعبه دارند که پول نقد می‌پذیرند که این تنها پنج درصد کل شبکه شعب بانک‌های کشور را تشکیل می‌دهد. یکی از دلایل اصرار بر سیستم بدون اسکناس، کاهش احتمال سرقت است که در سیستم مبتنی بر پول نقد رخ می‌دهد. اما به‌طور مشخص، این تغییر برای اقشار آسیب‌پذیر جامعه مانند سالمندان، ناتوانان جسمی و بی خانمان‌ها به این آسانی نخواهد بود؛ چراکه این قشر از جامعه هنوز به پول نقد اعتماد دارند و رفع این وابستگی مسلماً نیازمند صرف وقت و انرژی قابل توجهی است. حتی عده‌ای از جوانان نیز با این تغییر احساس ناراحتی می‌کنند.
به گفته آنها، به دلیل نداشتن پول نقد، کتک خورده‌اند! دزدی در سوئد در مقایسه با سایر کشورها بسیار کمتر است، اما بر اساس آمار منتشرشده از طرف دفتر رسیدگی به جرائم کشور سوئد، ضرب و شتم در دزدی‌ها بین سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۶ از میزان ۷.۰ درصد به ۴.۱ درصد رسیده و این دو برابر شدن به دلیل کاهش پول نقد در صندوق مغازه‌هاست. این حقیقت، مشاجره روی موضوع هدایت جامعه به سمت جامعه‌ای بدون اسکناس را با چالش مواجه می‌کند.
حرکت دیگر کشورها به سمت جوامع بدون پول نقد
در سراسر جهان و با توجه به فعالیت‌های سایر کشورها، اتکای ما بر پول نقد باید کاهش یابد و این اتفاق در حال رخ دادن است. کشور کره جنوبی که پس از کشور سوئد، در زمینه پیاده‌سازی طرح‌های پرداخت الکترونیکی مقام دوم را دارد، از سوی بانک مرکزی خود، برای خارج کردن اسکناس و سکه از سیستم مالی، برنامه‌ای تا سال ۲۰۲۰ دارد. برداشت‌های نقدی در کشور ایرلند و قسمت‌های شمالی اروپا نیز به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. دولت بریتانیا در حال بررسی این موضوع است که «آیا وجود سکه‌های یک یا دو پوندی و اسکناس ۵۰ پوندی مقرون به صرفه هستند؟!» در کشور چین، شرکت‌های فناوری اطلاعات اهمیت خاصی برای سوق دادن قشر جوان شهرنشین به پرداختهای الکترونیکی می‌دهند و دولت‌ها در سایر نقاط آسیا و آفریقا با شرکت‌های فناوری همکاری می‌کنند تا دسترسی مردم را به منابع مالی بیشتر کنند.
یکی از بزرگ‌ترین قدم‌هایی که در مسیر حذف پول نقد از معاملات روزمره صورت گرفت، حادثه تروریستی بود که عامل محرکی برای تسریع حذف اسکناس شد. در ساعت ۴۵: ۲۱، روز ۱۳ نوامبر ۲۰۱۵، سه مرد با صورت‌های پوشیده با ماسک وارد سالن تئاتر باتاکلن پاریس شدند و ۸۹ نفر از حضار را به قتل رساندند. قبل از آن نیز تروریست‌های داعش، در ورزشگاه و خیابان‌ها، ده‌ها نفر را کشته بودند؛ ولی این روز، وحشتناک‌ترین روز پس از پایان جنگ جهانی دوم بود. طی سه ماه آتی پس از این رخداد، پایگاه‌های داعش در رقه سوریه هدف حمالت هوایی ارتش فرانسه قرار گرفت. حقیقتی که در رابطه با این اقدام تروریستی ناگفته ماند، تأیید حذف اسکناس ۵۰۰ یورویی بود. پیتر سندز، بانکدار سابق و محقق دانشگاه هاروارد برای ملاقات میشل ساپین، وزیر اقتصاد فرانسه، به پاریس احضار شد. طی این ملاقات، این موضوع بررسی شد که آیا حذف اسکناسهای ۵۰۰ یورویی برای مبارزه با اقدامات تروریستی مفید خواهد بود؟ سندز در این باره می‌گوید:
«قاچاق مواد مخدر یکی از بزرگ‌ترین عوامل به وجود آمدن جریان‌های مالی غیر قانونی و اقدامات تروریستی است؛ چراکه جریان قاچاق مواد مخدر بالاخره با پرداخت از طریق اسکناس به پایان می‌رسد و هیچ ردی از کسی به جا نمی‌ماند. هرچقدر که مبالغ اسکناسها بزرگ‌تر باشد، احتمال گرفتار شدن شما با یک کیف پر از پول کمتر می‌شود. اسکناس‌هایی با مبالغ بالا کاربردی برای پرداختهای روزانه ندارند و جمع‌آوری آنها برای بهبود شرایط بسیار مفید خواهد بود.»
در ماه فوریه، ساپین شورای وزرای اروپا را به جمع‌آوری اسکناسهای ۵۰۰ یورویی ترغیب کرد. در بین کشورهای اروپا، آلمان به یک مشوق قوی برای این اقدام نیازمند است؛ چراکه داشتن اسکناسهای درشت در بین شهروندان نشانه‌ای برای فخرفروشی است. اما در ماه‌های اخیر، بانک مرکزی به دلیل مشاهده امکان اقدامات جنایتکارانه و فرار مالیاتی، تصمیم به حذف اسکناسهای درشت گرفتند. آیا این تصمیم آغازی برای پایان کار اسکناسها در منطقه یورو است؟ سندز در این باره می‌گوید:
«حذف پول نقد از جریان مالی روزمره جامعه یک تصمیم اجتماعی سیاسی است و آغاز حذف اسکناس‌هایی با مبالغ زیاد، یک قدم بزرگ در مسیر انجام این تصمیم است.»
تجربه متفاوت و متمایز هند در حذف اسکناسهای درشت
اقدامات رادیکال در اقتصادهای نوظهور نشانگر شدت پیچیدگی فرایند حذف پول نقد است. در ماه نوامبر ۲۰۱۶، نخستوزیر هندوستان، دو اسکناس معروف ۵۰۰ و ۱۰۰۰ روپیه‌ای هند را در جهت کاهش جنایات مختلف، کاهش امکان فرار مالیاتی و ترغیب شهروندان برای استفاده از روش‌های پرداخت مدرن، حذف کرد. طی این اقدام، پرداخت مالیات توسط افراد حقیقی به میزان بیش از ۴۰ درصد افزایش یافت؛ اما این همه ماجرا نبود و این اقدام عوارض خاص خود را نیز داشت. تا میانه سال ۲۰۱۷، رشد اقتصادی هندوستان به پایین‌ترین سطح سه سال اخیر رسید. به همین دلیل امیدهایی که به آینده پرداختهای الکترونیکی بود، ناامید شد. استفاده از کارتهای بانکی و کیف پولهای الکترونیکی موجود در تلفن‌های همراه هوشمند که بر اساس این ابتکار عمل افزایش یافته بود، بار دیگر جای خود را به استفاده از پول نقد دادند. مسئله بزرگی که این مشکل را به وجود آورد، نبود ساختار مناسب در مناطق حاشیه‌ای و قوانین نظارتی ضعیف برای هدایت سیستم مالی غیر نقدی بود. منتقدان در این زمینه میگویند: « این فرایند به‌طور کلی طراحی خوبی نداشته است.» همچنین یکی از بانکدارانی که سال‌ها در هند کار کرده است، می‌گوید:
«این اقدام بیشتر یک حرکت نمایشی بود تا یک اقدام مهندسی‌شده.»
دیگر تجربه‌ها
چهار سال پیش در نیجریه، سیستم مسترکارت با همکاری دولت برای اجرای طرح پرداخت با کارتهای شناسایی اقدام کردند که با این اقدام حدود ۱۲۰ میلیون نفر از مردم آفریقا به سیستم اقتصادی مدرن متصل می‌شدند. این ابتکار عمل «طرح ترکیبی اقتصاد دموکراتیک و دیجیتالی» نامیده شد. اما عملی کردن این طرح تحت تأثیر تظاهرات و اعتراضات عمومی مختلف قرار گرفت. کنگره حقوق مدنی در این باره گفت: «این کارت‌ها تملک دارایی‌های نیجریه را در اختیار آمریکایی‌ها قرار می‌دهد.» و عالمت مسترکارت را مشابه جای داغ‌هایی می‌دانند که روی بدن برده‌هایی که از نیجریه به آتالنتیک برده می‌شدند، زده می‌شد. برطرف کردن چنین طرز تفکری از اذهان عمومی، کار آسانی نبود. تا به امروز تنها ۵.۱ میلیون کارت مورد استفاده قرار گرفته است، این در حالی است که ۵.۲۸ میلیون کارت بلااستفاده مانده‌اند. حتی در کنیا که سیستم پرداخت موبایلی امپسا (Pesa-M) بسیار پرکاربرد است و موجب رخ دادن اتفاقات خوبی از جمله رشد اقتصادی و کاهش فقر شده است، هنوز هم مسیر برای این‌گونه اقدامات کاملا هموار نیست و باید پول خود را در مراکز محلی به ارز مورد استفاده آن منطقه تبدیل کنید تا قادر به خرید باشید.
روایت‌های موفقیت‌آمیزی از این روند در دیگر نقاط جهان از جمله چین به گوش می‌رسد. غول‌های بزرگی مانند علی‌بابا و تن سنت برای تصاحب کامل بازار وارد عمل شده‌اند. بیش از نصف جمعیت چین برای بیش از ۸۰ درصد خریدهای خود از سیستم‌های پرداخت بدون پول نقد استفاده می‌کنند. جیمز لوید، کارشناس فناوری فین تک در مرکز مشاوره ارنست‌اند یانگ می‌گوید: «طی تاریخ، بانک‌های بزرگ چین بخش عمده انرژی خود را روی مشتریان غیر خرده خود می‌گذاشتند. بنابر همین تمایل تاریخی، زمانی که علی‌بابا یا تن سنت وارد کارزار رقابت شدند، توجه مردم را به خود جلب کردند، مخصوصاً اینکه دارای سرویس‌های مجانی یا کم‌هزینه هم بودند. اینجا بود که بانک‌ها متوجه اتفاقی شدند که در حال رخ دادن است.» امروزه حتی گدایان و کارگران هم از کدهای QR برای گرفتن پول استفاده می‌کنند. طبق گزارش اخیر G4S:
«چین با سرعت بالایی در حال رهایی از شر پول نقد و تبدیل شدن به جامعه‌ای بدون اسکناس است.»
چرا پول نقد به زودی نخواهد مرد؟
برخلاف بسیاری که مشتاق رواج پرداختهای الکترونیکی هستند، پول نقد در بیشتر نقاط دنیا با قدرت تمام در حال جریان است. ویکتوریا کلیلند، رئیس خزانه‌داری بانک انگلیس می‌گوید: «پول نقد عاملی حیاتی برای پشتیبانی مشارکت مالی است.» طبق آخرین بررسی سازمان پرداخت انگلستان و بانک مرکزی انگلیس، تعداد افرادی که در این کشور فقط از پول نقد استفاده می‌کنند، طی دو سال اخیر از ۵۰۰ هزار نفر به ۷.۲ میلیون نفر رسیده است. همچنین حجم تراکنش‌های مالی موجود در این چرخه با ثبت رکوردی جدید به بیش از ۷۳ میلیارد پوند رسیده است.
جامعه آمریکایی عاشق پول نقد است
ماجرا در آمریکا کمی متفاوت و دور از انتظار است. پرداختهای الکترونیکی در حدود ۷۰ درصد است و رواج پول نقد در اقتصاد ناخالص داخلی دهه حاضر آمریکا به میزان ۵۰ درصد رسیده است. اما چرا؟ در توضیح این اتفاق، عموماً جنایات و فرارهای مالیاتی مطرح می‌شود. حدود ۸۰ درصد از پول نقد موجود در آمریکا را اسکناسهای یکصد دلاری تشکیل می‌دهند و بیش از دوسوم این میزان در خارج از مرزهای این کشور است. کنس روگوف، اقتصاددان دانشگاه هاروارد در اینباره می‌گوید: «چرا از شر پول نقد خالص نمی‌شویم؟» یکی از این دلایل، احتکار پول نقد توسط مردم است و این موضوع هم به دلیل بهره‌های کم بانکی و بی‌اعتمادی به سیستم بانکداری اتفاق میافتد. در این بین سوئد نمونه‌ای استثنایی از سیستم مالی را به جهان معرفی کرده است که در آن همزمان با رشد پرداختهای الکترونیکی، میزان پول نقد هم کمتر شده است، اما این فرایند حتی در سوئد هم به همین راحتی نیست. بیجورن اریکسون، نمادی در اقتصاد مبتنی بر پول نقد است. از او به‌عنوان یکی از روسای پلیس بین‌الملل، انتظار می‌رود که به دنیای پرداختهای الکترونیکی قابل پیگیری بسیار علاقه مند باشد. اما اریکسون که وظیفه رهبری کمپینی به نام «انقلاب اسکناس» را بر عهده دارد، اعتقاد دارد تنش‌هایی که در جامعه بدون اسکناس وجود خواهد داشت، منشأ سیاسی دارد و مردم آن جامعه عصبانی‌تر خواهند بود. احتمالا او کمی هم اغراق کرده است، چراکه شاهد شورش چندانی در خیابان‌های استکهلم نبوده‌ایم. اریکسون در این باره می‌گوید:
«اگر ما در حال حرکت به سمت جامعه‌ای کاملا بدون اسکناس باشیم و مشکلی برای این سیستم دیجیتالی پیش بیاید، آن موقع چه خواهد شد؟»
و این اتفاق می‌تواند به خاطر قطعی برق، اختلال دستگاه‌ها یا ایرادی در مدیریت سیستم بانکی رخ بدهد که این مورد اخیراً در رابطه با بانک TSB انگلستان نیز رخ داده است. اما نگرانی عمده اریکسون در مورد وعده حمایتی دولت است. در تمام جهان، امکان حمالت سایبری یکی از بزرگ‌ترین ریسک‌های ممکن برای تجارت‌هاست. اتفاقی که چهار سال پیش در کریمه و توسط گروهی از هکرهای روسی برای مختل کردن نظم انتخاباتی آمریکا انجام گرفت، یک شوک بزرگ برای جهان بود که چطور می‌توان از آن فاصله دور، چنین تأثیر گسترده‌ای را اعمال کرد؟ استفن اینگوس، رئیس بانک مرکزی انگلیس در ماه فوریه دولت را واداشت تا هرچه سریعتر در قالب طرح «هرج‌ومرج شدید یا جنگ» به بررسی و آسیب‌شناسی سیستم پرداختهای الکترونیکی بپردازند. همچنین قائم مقام او، سسیلیا اسکینگسلی در مورد شرایط بعد از جنگ سرد می‌گوید: «برای مدتی آرامش داشتیم، اما الان باید به فکر این باشیم که چطور شرایط مختلف را تحت کنترل خود داشته باشیم». نظر اریکسون در این مورد بسیار صریح‌تر است:
«اگر پوتین به گوتلند (جزیره‌ای بین استکهلم و کالینینگراد) حمله کند، تنها دستاوردی که به دست خواهد آورد، صرفاً قطع شبکه پرداختهای الکترونیک خواهد بود. در چنین شرایطی، شما مسلماً به پول نقد و یک سیستم آنالوگ برای پشتیبانی نیاز خواهید داشت».
خطرات و تهدیدهای سایبری محدود به این میزان نمی‌شود. مؤسسات مالی درباره اتفاقات اخیری که برای فیسبوک و لو رفتن اطلاعات به کمبریج آنالتیکا اتفاق افتاد، مضطرب هستند؛ چراکه دیدند چگونه یک غول فناوری به زانو درآمد و هر لحظه ممکن است قربانی بعدی آنها باشند. ردپای داده‌ها در کسانی که پرداخت الکترونیکی را به تبادل پنهانی پول نقد ترجیح می‌دهند، باقی خواهد ماند. در سال ۲۰۱۴ جیپی مورگان چیس، یکی از بزرگ‌ترین بانک‌های دنیا، هک شد و اطلاعات حساب ۷۶ میلیون خانوار و هفت میلیون کسب‌وکار کوچک را به خطر انداخت. دو سال بعد، هکرها بزرگ‌ترین بانک ایتالیا به نام بانک یونیکردیت را طعمه خود قرار دادند که صدمات این حمله به چهارصد هزار نفر رسید. برخی شرکت‌های مالی در اروپا نگرانی‌هایی در مورد دستورالعمل‌های انتشار داده بین شرکت‌های فین تک دارند. مسئول یکی از بانک‌های اروپا می‌گوید: «این کار دیوانگی است. ما می‌خواهیم اطلاعات حساب‌های شهروندان خود را در اختیار افراد و شرکت‌هایی قرار دهیم که چیزی در مورد پایان کارشان نداریم». شرکت پرداخت اسکوئر توسط مؤسس توییتر، جک دوروسی، به وجود آمده است.
وی در این مورد می‌گوید: «مانند هر موسسه مالی دیگر، مشتریان باید به آن اعتماد کنند. آنها در مورد داده‌هایی که به اشتراک می‌گذارند، بسیار محتاط هستند.» سارا فریر، مسئول امور مالی، در این مورد می‌گوید: «اولین اشتباه، آخرین اشتباه خواهد بود و با اولین اشتباه، ما از گردونه رقابت خارج خواهیم شد و به همین سادگی یک شرکت پرداخت نابود می‌شود.» در دنیای اقتصاد، ارزش هر شرکتی به حفاظت از داده‌های خود در چارچوب پارامترهای قانونی است. البته در همین زمینه نیز استثناهایی وجود دارد. به‌عنوان مثال سیستم مالی آلمان حساسیت شدیدی نسبت به امنیت داده‌های خود دارد و به همین دلیل سیستم مبتنی بر اقتصاد اسکناسی در یکی از پیشرفته‌ترین اقتصادهای دنیا را به وجود آورده است. در سفری که به سوئد داشتم، از جلوی مغازه‌هایی رد می‌شدم که قبال در آنها کار تبدیل ارز اسکناسی انجام می‌شد؛ همان صرافی خودمان. اما حال می‌توان برای هر چیزی از کارتهای بانکی استفاده کرد. تنها مورد ناخوشایندی که در این سفر با آن مواجه شدم (که البته آن هم هیچ ربطی به حمله هکرها یا سرقت داده‌هایم نداشت)، دستگاه کارت‌خوان خرابی بود که در کافه فرودگاه قرار داشت و مدیر کافه با خجالت تمام به همه مشتریان می‌گفت: «متأسفانه فقط پول نقد قبول می‌کنیم». به همین دلیل عده زیادی از مسافرانی که پول نقد نداشتند، گرسنه ماندند. اگر دنیای ما به جهانی بدون اسکناس تبدیل شود و مشکلی برای سیستم دیجیتالی رخ دهد، چه خواهد شد؟
وقتی از روسای بانک‌های سوئد پرسیده می‌شود که «آیا شما عمداً پول نقد را از سیستم مالی خود خارج می‌کنید؟» به‌طور کاملا تدافعی پاسخ می‌دهند. در همین زمینه، کاسپرون کاسکل، مدیر اجرایی بانک نوردی، بزرگ‌ترین بانک سوئد، می‌گوید:
«هدایت جامعه بدون اسکناس نمی‌تواند در دست بانک‌ها باشد؛ تمامی اجزای موجود در جامعه باید با یکدیگر همگام باشند».
اما این دیدگاه در بین سوئدی‌هایی که من ملاقات کردم، مورد شک و تردید بود. (یک دستگاه خودپرداز برای هر ۳۵۰۰ نفر سوئدی، یکی برای هر هزار بریتانیایی و یک عدد برای هر ۶۵۰ آمریکایی). حقیقت این است که پول نقد هزینه زیادی برای بانک‌ها دارد. طبق تحقیقی که اخیراً صورت گرفته، بانک مرکزی آمریکا که یکی از بزرگ‌ترین بانک‌های دنیاست، سالانه پنج میلیارد دلار صرف هزینه‌های چاپ و انتشار اسکناسهای جدید، هزینه نقل‌وانتقال مبالغ و تعمیر و نگهداری دستگاه‌های خودپرداز می‌کند. این مبلغ ۱۰ درصد کل بودجه این بانک را به خود اختصاص می‌دهد. در مقابل، سیستم‌های پرداخت الکترونیکی، دو روش برای کسب درآمد به شرکت‌های خدمات مالی ارائه می‌کند. حتی اگر ایده این شرکت‌ها برای تجاری‌سازی، پیچیده باشد، درصدی از هر پرداخت به شرکت خدمات دهنده می‌رسد. رئیس کنسرسیوم خرده‌فروشی انگلستان می‌گوید:
«هزینه نقل‌وانتقال کارتهای بانکی با میزان ۴۹.۰ درصد از فروش، در مقایسه با ۱۵.۰ درصد هزینه پول نقد، سه برابر است و سود بیشتری دارد.»
این تنها یک بررسی سطحی از ماجرا بود. بنا به نتایج یکی از تحقیقات اخیر روی داده‌ها، هزینه واقعی نقل‌وانتقال پول نقد برای یک فروشنده، پنج تا پانزده درصد مبلغ فروش خواهد بود. علاوه بر این مبلغ، هزینه‌های دیگری هم وجود دارد؛ از جمله زمانی که برای انجام عملیات بانکی صرف می‌شود، برداشت و واریز، شمارش اسکناسها و سودی که به این پولهای نقد تعلق می‌گیرد. آن کویرنز، مسئول راهبردهای بین‌المللی مسترکارت می‌گوید: «هزینه‌های سیستم مبتنی بر پول نقد برای جامعه توجیه اقتصادی ندارد. هر کشوری، از طریق بانک مرکزی خود، سالانه حدود ۵.۱ درصد درآمد ناخالص ملی خود را صرف شمارش، چاپ و توزیع اسکناس‌هایش می‌کند.» در سمت دیگر این ماجرا، سیستم غیر نقدی برای فروشندگان نفع‌های زیادی دارد. برای مثال، جان جیکوب که یک منبت‌کار است و سابقاً تنها با پول نقد کار می‌کرد، به‌عنوان یکی از مشتریان سیستم اسکوئر، رشد ۴۵ درصدی در فروش خود را مشاهده کرده است و در حال حاضر ۷۰ درصد فروش خود را با پرداختهای الکترونیکی انجام می‌دهد. او در این باره می‌گوید:
«از مشتریانم درخواست می‌کنم با کارتهای بانکی پرداخت کنند؛ زیرا به دلیل نبود شعبه بانک در نزدیکی مغازه‌ام، باید وقت زیادی را برای رفتن به بانک و واریز پول نقد به حسابم صرف کنم. همچنین این رویکرد باعث شده که پول بیشتری به دست بیاورم. پس با این وجود باید دیوانه باشم که به سیستم قبلی بازگردم.»
افزایش هرچه بیشتر دسترسی مالی از اهمیت بسیار بالایی در بازارهای نوظهور برخوردار است. به خاطر همین، مشکلات را باید به جان خرید؛ مشکلاتی مانند جنجال‌های پیرامون پروژه کارت شناسایی در نیجریه، مسترکارت در آفریقای جنوبی و پناهندگان سوریه‌ای در لبنان و اردن. کویرنز می‌گوید: «درگیر بودن با سیستم مالی، مسیری برای رشد فراگیر است. زمانی که می‌بینید نهادهای دولتی یا سازمان‌های مردم‌نهاد پرداختهای شما را به دلیل سهولت و امنیت بالا، با سیستم پرداختهای الکترونیکی موبایلی انجام می‌دهند، باید به اهمیت این سیستم نوظهور پی ببرید. این اتفاق به هیچ عنوان منشأ نوع‌دوستانه ندارد؛ هرچه هست مربوط به سود نهفته در آینده این صنعت است. حتی اگر الان هم سود خاصی عاید این دستگاه‌ها نشود، پیش بینی‌ای که برای ۱۰ سال آتی می‌شود، بسیار فوق‌العاده است.» آرزوی هر کشوری رشد اقتصادی است و هرچقدر این رشد بیشتر باشد، سود شرکت‌های فعال در حوزه خدمات مالی نیز بیشتر خواهد بود، چراکه شهروندان توانایی صرف مبالغ بیشتری را خواهند داشت. اما آیا رفتن به سمت پرداختهای الکترونیکی معادل تشویق به ولخرجی است؟ شواهد نشانگر این است که زمانی که به‌صورت الکترونیکی پرداخت می‌کنیم، هزینه‌های زیادی را صرف می‌کنیم و این اتفاق در مورد کارتهای اعتباری‌ای که بعداً قرض خود را به بانک می‌پردازند، بیشتر هم هست. طی یک تحقیق جامع، این نتیجه حاصل شد که تمایل به خرج کردن پول و خرید با کارتهای اعتباری، ۲۴۰ درصد بیشتر از خرید با پول نقد است.
طی دو سال اخیر، مک دونالد با تهیه تبلتهایی در شعب خود، مشتریان را ترغیب به استفاده از خدمات پرداختهای الکترونیکی کرده است. این رویکرد پیشرفت بزرگی را در فروش برای این مجموعه میسر کرده است. استیو ایستربروک، مدیر اجرایی مک‌دونالد در سال ۲۰۱۶ گفته بود:
«این افزایش فروش چشمگیر را مدیون پیشرفت‌های اخیر هستیم. با استفاده از سفارشگیری با تبلت، به‌طور میانگین، شاهد افزایش ۳۰ درصدی سفارشات خود هستیم».
با چشم‌پوشی از نگرانی‌های پیرامون امنیت داده‌ها و جوامع محروم، این تحولات باید پیامی هشداردهنده برای تمامی کشورها باشد؛ از سوئد بدون اسکناس تا بازارهای نوظهور مبتنی بر اسکناس. مسیر دستیابی به پول الکترونیکی از راه مطالعه و بررسی‌های زیاد در مورد شرایط مختلف حاکم است. الان که می‌خواهم صورتحساب خود را در کافه واچ هاوس در لندن پرداخت کنم، همسایه‌ام را می‌بینم که اتفاقاً به میزان مبلغ صورتحساب قهوه‌ام به من بدهکار است. اما همین که اسکناس‌هایش را از جیبش بیرون می‌آورد، مدیر کافه به او می‌گوید: » متاسفانه ما پول نقد قبول نمی‌کنیم و همسایه‌ام می‌گوید: «من هم از کارت بانکی استفاده نمی‌کنم» و این‌طور می‌شود که همسایه‌ام دیگر در آن کافه قهوه نمی‌نوشد.
این مطلب اولین بار در نشریه عصر تراکنش با ترجمه فرشید ملالو منتشر شده است.
