اولین بار پلینیوس (Plinius) در نوشته‌های خود از خواص داروئی گیاه اسطوخودوس نام برده است. او می‌گوید جنس اسطوخودوس (Lavandula) دارای چندین گونه (حدود ۴۸ گونه) است که مردم تعدادی از آنها را می‌شناخته و از آنها به‌عنوان گیاه داروئی استفاده می‌کرده‌اند. کلمه لاواند که به این گیاه داده شده در اصل از ریشه لاتین «لاوار» (Lavare) گرفته شده که به معنی شوینده و پاک‌کننده است. بطوریکه اروپائی‌ها در گذشته از آن برای شستشوی بدن استفاده می‌کرده‌اند. گیاه اسطوخودوس دارای دو گونه مهم:۱- اسطوخودوس فرانسوی یا اسطوخودوس حقیقی. ۲- اسطوخودوس انگلیسی یا اسطوخودوس بورتانی یا هیبرید می‌باشد. که گونه اولی قدمت بیشتری از نظر کشت و مصرف دارد و در این نوشته به شرح آن می‌پردازیم. اینگونه از نظر داروئی، بهداشتی و آرایشی کاربرد فراوانی دارد و در اکثر نقاط جهان مصرف می‌شود.
مشخصات بتانیکی
اسطوخودوس فرانسوی یا اسطوخودوس حقیقی (Trure lavender) گیاهی است از خانواده نعناع چند ساله و نسبتاً خشکی که منشأ آن از منطقه مدیترانه و جنوب اروپا به ویژه کشورهای ایتالیا، یونان، اسپانیا و جنوب فرانسه به‌طور خودرو می‌روید ولی در حال حاضر اسطوخودوس فرانسوی در بسیاری از نقاط جهان کشت و کار می‌شود و از اندام‌های آن و یا اسانس‌های به‌دست آمده از آن استفاده‌های فراوانی می‌شود.
این گیاه دارای ریشه‌ای طویل و سفت و چوبی است و به علت داشتن انشعابات فراوان و متراکم‌تر و ریشه‌های فرعی زیاد می‌تواند رطوبت موجود در خاک را از اعماق زیاد زمین (تا ۳ الی ۴ متری) جذب نماید. ساقه این گیاه نیز نسبتاً ضخیم و به رنگ قهوه‌ای روشن می‌باشد و به علت داشتن انشعابات زیاد مجموعه ساقه، شاخه‌های فرعی و برگ‌های بسیار متراکم و انبوه می‌باشند. ارتفاع ساقه بسته به سن گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش یا کشت گیاه متفاوت بوده و بین ۴۰ تا ۷۰ سانتیمتر دیده می‌شود. برگ‌های این گیاه به رنگ سبز تیره و سوزنی یا نیزه‌ای شکل و به طول ۳ تا ۵ سانتیمتر بوده و به‌طور متقابل روی ساقه و شاخه‌ها قرار دارند. برگ‌ها معمولاً کرک دار بوده و حاوی حفره‌های حاوی اسانس می‌باشند. گل‌های این گیاه که معمولاً به رنگ آبی یا آبی متمایل به بنفش می‌باشند به‌صورت مجتمع و خوشه‌ای در انتهای ساقه‌های گل دهنده دیده می‌شوند. در ارقامی که دارای گل‌های سفید یا قهوه‌ای روشن می‌باشند کیفیت و کمیت اسانس‌های آنها نامطلوب می‌باشد. میوه گیاه اسطوخودوس فرانسوی تخم‌مرغی شکل و اندازه آنها بین ۲ تا ۲/۵ میلیمتر و رنگ آنها نیز قهوه‌ای می‌باشد. به‌طور کلی اندام رویشی این گیاه به‌ویژه برگ‌ها و گل‌ها به علت داشتن اسانس دارای بوی مطبوعی می‌باشند.
نحوه تکثیر و رشد
بذرهای اسطوخودوس فرانسوی تا مدت ۳ الی ۴ سال دارای قوه رویشی مناسبی هستند. کاشت و تکثیر این گیاه به دو صورت: توسط بذر و یا از طریق اندام‌های رویشی امکان‌پذیر است. تکثیر گیاه به‌وسیله بذر به‌صورت غیرمستقیم انجام می‌شود بدین ترتیب که ابتدا بذرها در زمان مناسب در بستری که برای این منظور آماده شده است کشت می‌شوند. این بسته‌ها (خزانه‌ها) معمولاً در فصل بهار (اواخر اسفندماه یا اوایل فروردین) و یا اواخر پاییز کشت می‌شوند. البته به‌منظور افزایش قوه رویشی بذرها و سبز شدن بهتر و یکنواختی آنها لازم است بسته‌های کشت شده غلتک سبک و مناسبی زده شود. پس از سبز شدن بذرها آبیاری منظم و وجین علف‌های هرز و تفکیک کرد بوته‌های خزانه‌ها ضروری است بطوریکه فاصله بوته‌ها از یکدیگر در روی ردیف‌ها بایستی حدود ۵ سانتیمتر باشد. پس از رشد بوته‌ها وقتی ارتفاع آنها به حدود ۲۰ سانتیمتر رسید بایستی آنها را از فاصله ۸ تا ۱۰ سانتیمتری هرس کرد تا باعث تولید شاخه‌های متعدد در بوته‌ها شود. سپس در زمان مناسب بایستی این بوته‌ها از خزانه به زمین اصلی منتقل شود. در این صورت فاصله بوته‌ها در روی ردیف‌ها بایستی حدود ۸۰ تا ۱۰۰ سانتیمتر و فاصله ردیف‌ها از هم نیز حدود ۱۰۰ سانتیمتر باشد تا برای رشد و تولید شاخ و برگ و گلدهی لازم فضای مناسب و کافی از یکدیگر داشته باشند. تکثیر گیاه از طریق اندام‌های رویشی با استفاده از قلمه‌های ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتری و ریشه‌دار کردن قلمه‌ها در خزانه و سپس انتقال آنها به زمین اصلی انجام می‌شود. در زمستان برای جلوگیری از سرمازدگی بایستی روی قلمه‌ها یا نایلون پوشانده شود و در زمانی که قلم‌ها دارای ریشه‌های قوی و محکمی شدند از خزانه به زمین اصلی منتقل شوند.
رعایت فاصله ردیف‌ها از یکدیگر و همچنین فاصله بوته‌ها از هم در روی ردیف‌ها بایستی همانند کاشت به روش بذر باشد. انجام منظم آبیاری و وجین علف‌های هرز و یا دفع علف‌های هرز با استفاده از علف کش ها در این روش تکثیر نیز بایستی موردتوجه باشد.
خواص درمانی و کاربرد
اندام‌های رویشی به‌ویژه گل‌های اسطوخودوس دارای خواص درمانی می‌باشند. گل‌های این گیاه خواص داروئی داشته و از مواد مؤثره موجود در آن برای معالجه بیماری‌های مربوط به سیستم عصبی و همچنین درمان روماتیسم استفاده می‌شود. در گذشته از این گیاه برای درمان افراد فلج و بکار افتادن دست و پای از کار افتاده استفاده می‌شده است. داروهای تهیه شده با مواد مؤثره این گیاه برای درمان گرفتگی عروق مغزی نیز کاربرد دارد. برای درمان و یا کاهش افسردگی‌ها نیز از گل‌های این گیاه استفاده می‌شود. پیکر رویشی به‌ویژه گل‌های این گیاه اسطوخودوس به علت داشتن اسانس دارای بوی مطبوعی می‌باشند. البته اسانس گل‌ها در مقایسه با برگ‌ها دارای کیفیت بهتری هستند و مقدار آن نیز به نوع و رقم گیاه و همچنین شرایط اقلیمی و محل رویش گیاه بستگی دارد.
مهم‌ترین ترکیبات موجود در اسانس این گیاه عبارت‌اند از: لینالیل استات، لینالول، کامفور، گرانیول، فلانوئید، کومارین و استرول. استفاده از دم کرده گل‌های این گیاه همراه با گل گاوزبان برای تقویت سیستم‌های عصبی و قلب نیز کاربرد دارد. تغذیه گل‌های گیاه اسطوخودوس توسط زنبور عسل نیز در تهیه عسل‌های با کیفیت و کمیت بالا مؤثر است. علاوه بر موارد داروئی و تغذیه‌ای استفاده از اسانس این گیاه در فرآورده‌های بهداشتی و آرایشی در تولید عطر، ادکلن، صابون، شامپو، اسپری‌های خوشبوکننده هوا و غیره کاربرد دارد. با توجه به اهمیت روزافزون این گیاه در صنایع داروئی، بهداشتی و آرایشی در حال حاضر در بسیاری از کشورهای جهان به‌ویژه در فرانسه، آمریکا، روسیه، ژاپن، بلغارستان، مجارستان و … مزارع وسیعی زیر کشت این گیاه قرار دارد.
این مطلب اولین بار در ماهنامه کشاورزی و غذا منتشر شده است.
