بهاءالدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهائی؛ او در ۸اسفند ۹۲۵ خورشیدی در بعلبک (از شهرهای تاریخی لبنان) چشم به جهان گشود و ۸ شهریور سال ۱۰۰۰ خورشیدی در اصفهان درگذشت. شیخ بهائی، حکیم، فقیه، عارف، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری است که در دانش‌های فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت. در حدود ۹۵ کتاب و رساله از او در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی، هنر و فیزیک بر جای مانده است. به پاس خدمات او به علم ستاره‌شناسی، یونسکو در سال ۲۰۰۹ که مصادف با سال نجوم بود، نام او را در فهرست مشاهیر ایران ثبت کرد.
شیخ بهائی ده ساله بود که پدرش عزالدین حسین عاملی از بزرگان علمای شام به سوی ایران رهسپار شد و چون به قزوین رسید و آن شهر را مرکز دانشمندان شیعه یافت، در آن سکنی گزید. بهاءالدین به شاگردی پدر و دیگر دانشمندان آن عصر مشغول شد. پس از اتمام تحصیلات، شیخ الاسلام اصفهان شد. چون در سال ۹۹۱ هجری قمری به قصد حج راه افتاد، به بسیاری از سرزمین‌های اسلامی از جمله عراق، شام و مصر رفت و پس از ۴ سال در حالی که حالت درویشی یافته بود، به ایران بازگشت. او در اندک مدتی چنان پیشرفت کرد که به صورت یک چهره بارز و یکی از مشهورترین مردان دوره صفوی شد. بهاءالدین نه تنها عالم دینی و مردی متکلم بود بلکه ریاضیدان، مهندس، معمار و کیمیادان نیز بود. تحصیل علوم ریاضی را از نو زنده کرد و رساله‌هایی در ریاضیات و نجوم نوشت که آنها را از تلخیص آثار گذشتگان فراهم آورده بود. کتاب‌های خلاصه الحساب در ریاضی و تشریح الافلاک در نجوم از اوست. بهائی آثار برجسته‌ای به نثر و نظم پدید آورده است. یکی از نمونه کارهای منسوب به بهائی نخست تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه است که معروف است هیئتی در آن زمان از جانب شاه عباس به ریاست شیخ بهائی مأمور شد و ترتیب بسیار دقیق و درستی برای حق آبه هر ده و آبادی و محله و بردن آب داد که اصل طومار آن در اصفهان موجود است. یکی دیگر از کارهایی که به شیخ بهائی نسبت می‌دهند، ساختمان گلخن گرمابه‌ای است که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهائی یا حمام شیخ معروف است. این حمام در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه معروف به درب امام واقع شده و مردم اصفهان از دیر باز همواره عقیده داشتند که گلخن آن گرمابه را بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می‌شد. در زیر پاتیل گلخن فضای خالی تعبیه کرده و شمعی روشن زیر آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدت‌های مدید همچنان می‌سوخت و آب حمام به این وسیله گرم می‌شد. او خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش می‌شود و گلخن از کار میافتد. میگویند باستان‌شناسان خارجی برای درک روش کار این گرمابه دیوار آن را شکافتند و شمع از کار افتاد. باستان‌شناسان امروزی معتقدند که دلیل گرم شدن گرمابه با یک شمع کانالی بود که شیخ بهائی در بالای شمع تعبیه کرده بود. این کانال در حقیقت لوله تهویه فاضلاب حمام بود که گازهای آن بر اثر شعله شمع شعله‌ور می‌شد و آب را گرم می‌کرد. همچنین طراحی منار جنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می‌شود.
شخصیت ادبی شیخ بهائی
شیخ بهائی آثار برجسته‌ای به نثر و نظم پدید آورده است. او با زبان ترکی نیز آشنایی داشته است. عرفات العاشقین (تألیف ۱۰۲۲-۱۰۲۴)، اولین تذکرهای است که در زمان حیات بهائی از او نام برده است. بهترین منبع برای گردآوری اشعار بهائی، کشکول است. از اشعار و آثار فارسی بهائی دو تألیف معروف تدوین شده است؛ یکی به کوشش سعید نفیسی با مقدمه‌ای در شرح احوال بهائی، دیگری توسط غلامحسین جواهری وجدی که مثنوی «رموز اسم اعظم» را هم نقل کرده است. با این همه هر دو تألیف حاوی تمام اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی نیست. اشعار فارسی شیخ بهائی به طور عمده شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. او در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده است. ویژگی مشترک اشعار بهائی گرایش بسیاری به زهد و تصوف و عرفان است. از مثنویات معروف شیخ عبارت‌اند از: «نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز،» این مثنوی چنانکه از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده است و بهائی در آن ابیاتی از مثنوی را نیز تضمین کرده است. او این مثنوی را به طور پراکنده در کشکول نقل کرده و گردآورندگان دیوان فارسی او متن ناقصی از این مثنوی را ارائه کرده‌اند. «نان و پنیر،» این اثر نیز بر وزن و سبک مثنوی مولوی است؛ «طوطی نامه» نفیسی این مثنوی را که از نظر محتوا و زبان نزدیک‌ترین مثنوی بهائی به مثنوی مولوی است، بهترین اثر ادبی شیخ دانسته شده و با آنکه آن را در اختیار داشته جز اندکی در دیوان بهائی نیاورده و نام آن را نیز خود بر اساس محتوایش انتخاب کرده است.
«شیر و شکر»، اولین منظومه فارسی در بحر خبب یا متدارک (یکی از وزن‌های شعر عربی) است. در زبان عربی این بحر شعری پیش از بهائی نیز مورد استفاده بوده است. «شیر و شکر» سراسر جذبه و اشتیاق است و لحن حماسی دارد و منظومه‌ای به این سبک و سیاق در ادب فارسی سروده نشده است. بهائی در عربی نیز شاعری چیره‌دست و صاحب‌نظر بود و آثار نحوی و بدیع او در ادبیات عرب جایگاه ویژه‌ای دارد. مهمترین و دقیق‌ترین اثر او در نحو، «الفوائد الصمدیه» معروف به صمدیه است که به نام برادرش عبدالصمد نگاشته است و جزء کتب درسی در مرحله متوسط علم نحو در حوزه‌های علمیه است. اشعار عربی بهائی نیز شایان توجه بسیار است. معروف‌ترین و مهمترین قصیده او موسوم به «وسیله الفوزوالامان فی مدح صاحب الزمان علیه السلام» در ۶۳ بیت است. بهائی در ارجوزه سرایی نیز مهارت داشت و دو ارجوزه شیوا یکی در وصف شهر هرات به نام «هراتیه یا الزهره» و دیگر ارجوزه ای عرفانی موسوم به «ریاض الارواح» از او باقی مانده است. دو بیتی‌های عربی شیخ نیز از شهرت و لطافت بسیاری برخوردار بوده که بیشتر آنها در اظهار شوق نسبت به زیارت روضه مقدسه معصومین علیه‌السلام است. شیخ محمدرضا فرزند شیخ حرعاملی (متوفی ۱۱۱۰) مجموعه لطیفی از اشعار عربی و فارسی شیخ بهائی را در دیوانی فراهم آورده است. اشعار عربی او به تازگی با تدوین دیگری نیز به چاپ رسیده است.
بخش مهمی از اشعار عربی بهائی، لغ ز و معماست. از بررسی شیوه نگارش بهائی در اکثر آثارش، این نکته هویداست که او مهارت فراوانی در ایجاز و بیان معما آمیز مطالب داشته است. او حتی در آثار فقهی‌اش این هنر را به کار برده که نمونه بارز آن «رسائل پنجگانه الاثناعشریه» است. این سبک نویسندگی در «خلاصه الحساب، فوائد آل صمدیه، تهذیب البیان و الوجیزه فی الدرایه» آشکارتر است. بهائی تبحر بسیاری در صنعت لغز و تعمیه داشته و رسائل کوتاه و لغزهای متعدد و معروفی به عربی از او بر جا مانده است. مانند: «لغزالزبده» لغزی است که کلمه زبده از آن به دست می‌آید، «لغزالنحو،» «لغزال کشاف»، «لغزالصمدیه،» «لغزالکافیه» و «فائده.» نامدارترین اثر بهائی « الکشکول،» معروف به «کشکول شیخ بهائی» است که مجموعه گران‌سنگی از علوم و معارف مختلف و آینه معلومات بهائی محسوب می‌شود. بهائی در شمار مؤلفان پر اثر در علوم مختلف است و آثار او که همگی موجز و بدون حشو و زوائد است، مورد توجه دانشمندان پس از او قرار گرفته و بر شماری از آنها شرح و حواشی متعددی نگاشته شده است. بهائی نیز خودش بر بعضی تصانیف خود حاشیه‌ایم فصل‌تر از اصل نوشته است.
علم و شیخ بهائی
از برجسته‌ترین آثار علمی چاپ شده بهائی می‌توان از «حدیقه هلالیه» نام برد که شامل تحقیقات و فوائد نجومی ارزنده‌ای است که سایر شارحان صحیفه از جمله سید علیخان مدنی در شرح خود موسوم ریاض السالکین از آن بسیار استفاده کرده‌اند. همچنین فوائد و نکات ادبی، عرفانی، فقهی و حدیثی بسیار در این اثر موجز به چشم می‌خورد. از دیگر کارهای علمی که به بهائی نسبت می‌دهند طرح‌ریزی کاریز نجف آباد اصفهان است که به نام قنات زرین کمر، یکی از بزرگترین کاریزهای ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن ۹ فرسنگ است و به ۱۱ جوی بسیار بزرگ تقسیم می‌شود و طرح ریزی این کاریز را نیز از مرحوم بهائی می‌دانند. دیگر از کارهای شیخ بهائی، تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک سلسله اختلاف نظر بود که مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین در مدت یک قرن و نیم اختلاف داشته‌اند.
شیخ بهائی شاگردانی تربیت کرده است که به نوبه خود از بزرگترین مفاخر علم و ادب ایران بوده‌اند، مانند فیلسوف و حکیم الهی ملاصدرای شیرازی و ملاحسن حنیفی کاشانی و عده‌ای دیگر که در فلسفه و حکمت الهی و فقه و اصول و ریاضی و نجوم سرآمد بوده و ستارگان درخشانی در آسمان علم و ادب ایران شدند که نه تنها ایران، بلکه عالم اسلام به وجود آنان افتخار می‌کند. شیخ بهائی در اصفهان درگذشت و بنابر وصیت خودش جنازه او را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام (در محلی جنب موزه آستان قدس امروزی) دفن کردند.
این مطلب اولین بار در نشریه دانشگر به قلم آزیتا منوچهری قشقایی منتشر شده است.
