پیشینه ساخت کاروانسراها در ایران به دوره هخامنشیان مربوط می‌شود. با توجه به وسعت ایران زمین در ادوار مختلف تاریخ، نیاز به راه‌های مناسب و امن پیوسته وجود داشته و یکی از مشکلات حاکمان و صاحبان قدرت، حفظ امنیت و نگهداری این راه‌ها بوده است؛ چه از جهت بازرگانی و چه از لحاظ حفظ قدرت حکمرانی کشور و حفظ مرز و بوم کشور. در این رهگذر ساخت کاروانسراها به عنوان مکانی امن جهت استراحت و امنیت کاروانیان نقش بسیار مهمی ایفا می‌کرده. بناهای متعدد باقی مانده از این نوع، نشان از گسترش ساخت این بناها در ایران داشته است. بنایی که تاریخ با ارزش رشد و تکامل معماری این سرزمین را در خود نهفته دارد. این بناها در نقاط دور افتاده و صعب‌العبور ساخته می‌شدند و ظاهری ساده و باوقار دارند ولی تفکری که در پشت ساخت این بناها قرار دارد آنها را به یکی از کاربردی‌ترین بناهای معماری در طول تاریخ ایران تبدیل کرده است. در حقیقت کاروانسراها را می‌توان مهمانسراهای امروز دانست. سابقه ساخت این بناها به دوره هخامنشی یعنی حدود ۲۵۰۰ سال قبل باز می‌گردد. هرودت درباره راه‌های امپراطوری هخامنشی می‌نویسد: «واحد مقیاس راه‌ها پرسنگ است. به مسافت هر چهار پرسنگ منزلی تهیه شده مرسوم به ایستگاه. در این منازل مهمانخانه‌های خوبی دایر گردیده است.» و در جایی دیگر درباره جاده شاهی هخامنشی می‌نویسد: «در سراسر جاده شاهی ایستگاه‌های معروفی هست با مهمانسراهای دلپذیر و این راه برای ایاب و ذهاب کاملاً امن است زیرا تمام خط سیر از نواحی آباد می‌گذرد.».
ساخت کاروانسراها در دوره اشکانی و ساسانی ادامه داشته است. نمونه‌های اندکی از دوره ساسانی باقی مانده که می‌توان به دروازه گچ، رباط انوشیروانی و دیرگچین اشاره کرد. بعد از این دوره‌ها در قرون ۵ و ۶ ه.ق کاروانسراهایی همانند رباط شرف، ماهی و سپنج ساخته شدند که الگویی جهت توسعه این بناها در قرن‌های بعدی بودند و ویژگی‌های خاص و برجسته آنها باعث شد آنها را کاخ‌هایی در بیابان بدانیم. این بناها می‌توانند به عنوان بزرگترین ساختمان‌های غیر مذهبی سالم مانده مطرح شوند که تأثیر آنها در دوره بعدی نیز دیده می‌شود. اوج شکوفایی کاروانسراهای ایران را می‌توان در دوره صفویه مشاهده کرد در این دوره و به خصوص دوران شاه عباس اول نوعی هماهنگی در ساخت کاروانسراها به وجود آمد، به نوعی می‌توان گفت ساخت کاروانسراها در این دوره بزرگترین فعالیت معماری مشخص سازماندهی شده است که برای تسهیل در امور حکومتی، تجارت، زیارت و دیگر انواع سفر در نظر گرفته شده بود.
ساخت کاروانسراها تا دوره قاجار ادامه پیدا کرد در این دوره علاوه بر استفاده از کاروانسراهای دوره‌های گذشته موارد جدیدی نیز ساخته شد که از نظر اندازه و ارزش معماری به دوره‌های قبلی خود نمی‌رسند ولی ادامه دهنده آنها بودند. آرتورپوپ ایران‌شناس امریکایی در بررسی هنرهای ایران بر این باور است که پیدایش کاروانسراها در عصر کهن، از زمانی است که تجارت و مبادلات بازرگانی در ایران معمول شده. این بناهای کاروانی، ابتدا به‌صورت ایستگاه‌های ساده در کار کوره راه‌ها برای رفت و آمد سوداگران در برقراری مبادلات کالاها کاملاً ضروری بوده است. از این طریق مسافران می‌توانستند با اطمینان خاطر لوازم و کالاهای خود را در گوشه‌ای نهاده، با چهارپایان خود، در این محله‌ای امن و راحت، اندکی بیاسایند.
هرودت، مورخ قرن پنجم پیش از میلاد و اهل یونان، سخن از چاپارخانه‌هایی دارد که توسط هخامنشیان بین شوش، سارد و لیدی ساخته شده بود. ایزیدور خاراکسی هم، به طور مشروح به ایستگاه‌های تجاری اشکانیان پرداخته و عنوان کتاب خود را به ایستگاه‌های پارتی اختصاص داده است. بنابراین با ایرانی بودن واژه کاروانسرا، طبیعی است که احداث این ذوق و ابتکار ایرانیان باشد. به باور هیلند برند، کاستراهای رومی نیز ممکن است نوعی کاروانسرا بوده و ریشه شناسی کاروانسرا در آن نهفته باشد. لکن کاستراهای رومی به دو قرن قبل از میلاد (پس از هخامنشیان) مرتبط است. البته او با اعتراف به ایرانی بودن کاروانسرا، تأسف خود را از این که چنین بناهایی در تمدن رومی بسیار اندک هستند، ابراز می‌دارد.
این مطلب اولین بار به قلم حمیدرضا فرشچی و مهدی حاجی زمانی منتشر شده است.
