در ایران باستان برای دی ماه چهار جشن وجود داشت که شامل روزهای اول، هشتم، پانزدهم و بیست و سوم این ماه بود. اما امروزه ایرانیان تنها نخستین روز دی ماه، یعنی طولانی ترین شب اول زمستان را- که آخرین شب پاییز، پایان قوس و آغاز جدی است- جشن می گیرند.
پیشینیان بر این باور بودند که در این شب فرشته بدی ها (اهریمن) با فرشته خوبی ها (امشاسپندان) به جنگ می پردازد و در این نبرد طولانی فرشته خوبی ها اهریمن را شکست می دهد و صبح، پس از زاده شدن دوباره خورشید (پیروزی روشنایی بر تاریکی) آغاز می شود.
شبی که تا صبح نشده، جوجههایمان را میشماریم، خانه بزرگ ترهای فامیل جمع میشویم و اگر شانس داشته باشیم و هنوز در خانه مادربزرگ کرسی پیدا شود، پاها را زیر کرسی دراز میکنیم، فال حافظ میگیریم و هزار تا آرزوی رنگی میکنیم…. .
در این میان، خوراکیهای شب یلدا هم چیزهایی نیستند که بشود از آنها گذشت! با اینکه در جاهای مختلف ایران و بنا به خردهفرهنگها و آیینها، از خوراکیهای گوناگونی در این شب استفاده میشود، اما مثل «سبزی پلو با ماهی» مخصوص شب عید نوروز، شب یلدا هم خوراکیهای مخصوصی دارد.
میوه و خشکبار، اصلیترین خوراکیها در این زمینه هستند و میوههایی که برای شب یلدا خریداری میشوند، میوههایی پاییزی و تابستانی، به خصوص انار و هندوانه هستند.
بر اساس یک باور قدیمی، مردم با این کار، با میوههای تابستانی وداع میکنند و با خوردن خشکبار گرم به استقبال سرما میروند و یلدا را جشن میگیرند تا نشانگر تقابل سرما، ناباروری، پژمردگی و مرگ با گرما، روشنایی، باروری، سبزی و زندگی باشد.
یلداهایی به وسعت ایران
هر گوشه کشور را که نگاه کنی، برپایی یلدا، سنت مخصوص خودش را دارد هر چند که شاید بهدرستی معلوم نباشد آداب و رسوم این شهرها چقدر ماندگار میماند و این روزها مردم محلی چقدر این رسوم را به رسمیت میشناسند!
شب یلدای بعضی شهرستانها مثل اصفهان، دامغان و روستاهای آن، با هندوانه و انار و انگور معنی پیدا میکند، ولی آن را به شکل آونگ مصرف میکنند و همراه با خشکبار برای پذیرایی مهمانها میگذراند.
در تالش، در شب چله(یلدا)، ۴۰ نوع خوراکی باید خورد. در اردبیل و آذربایجان، هموطنان آذری، ماستی را که شبیه پنیر درست شده، می خورند و اعتقاد دارند خوردن ماست بریدهشده در شب یلدا، بدن را در مقابل سوز و سرمای زمستان مقاوم میکند. در کمره یا خمین، کشمشهای سبز به بند کشیده شده را میخورند، کدو حلوایی میپزند و گندم، برشته میکنند. در سنندج، کدبانوهای کرد، چند خربزه را برای شب چله، ترشی میاندازند و در محلات، چیدن سفرهای با «هفت سین» مرسوم است که از هفت نوع خوراکی در آن استفاده میشود که عبارتند از: سنجد، سیب، سماق، سهپستان، سمنو، سرکه و سبزی!
اما آنچه در سفره شب یلدا در اکثر شهرها و روستاها باب است، سفرهای است رنگین که میوههایی نظیر هندوانه، انار، سیبسرخ، خربزه و به و خشکباری مثل برگه هلو و زردآلو، انجیر خشک، سنجد و کشمش در آن وجود دارد. اما آجیل شب یلدا که گرانترین خوراکی در بلندترین شب سال هم به شمار میآید به «آجیل هفتقلم» معروف است که در آن، پسته، بادام، گردو، نخودچی، انجیر، باسلوق و… وجود دارد.
شب یلدا، شب سلامتی
هر یک از خوراکیهای شب یلدا، خواص درمانی و طبیعی مخصوص دارند، چنانچه جعفر شهری در کتاب «طهران قدیم» در رابطه با خواص مواد غذایی که در این شب خورده میشود، آورده است: «مردم معتقد بودند با خوردنیهای سفره شب یلدا، مثل خوراکیهای پای سفره هفتسین طبیعت گرم خود را میتوانند سرد کنند و طبیعت سرد خود را گرم کنند. به این صورت که اگر از گرمی مزاج رنج میبرند، هندوانه و انار و اگر از سردی ناراحت میشوند، توت و کشمش و خرما و مثل آن بخورند».
البته در علم چیزی به نام سردی و گرمی تایید نشده است، اما فواید خوراکیهای شب یلدا به قدری زیاد است که خوردن هر یک، خواص درمانی خاص خود را دارد. در واقع این میوهها و خوراکیها، هر یک بار معنایی نمادین با خود همراه دارد. هندوانه که قاچهای مدور میخورد، چون خورشید، یادآور گرمای تابستان و فرونشاندن عطش است یا انار، صندوقچه دانههای مروارید سرخ، نماد زایش و سلامتی است.
اما شب یلدا فقط دور هم نشینی و مرور خاطره ها نیست، علاوه بر آداب و رسوم فوق شامل رسوم تغذیه ای خاص خود نیز است. انتخاب مواد غذایی خاصی از بین سایر مواد غذایی و تأکید برقرار دادن این مواد غذایی بر سر سفره شب یلدا نه تنها یک رسم، بلکه نکات تغذیه ای خاصی را دنبال می کند که در اینجا به این نکات می پردازیم:
هندوانه: یکی از ارکان سفره شب یلدا، میوه هندوانه است که همیشه به شیوه های جذابی تزیین می شود، اما چرا هندوانه؟
هندوانه یادآور گرمای تابستان و حرارت است. باور بر این است، اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید در سراسر زمستان طولانی، سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد و این باور، با خواص هندوانه که سرشار از ویتامین های A و B و C می باشد مطابقت دارد.
ارزش تغذیه ای هندوانه: ۹۰ درصد بافت هندوانه از آب تشکیل شده است، در نتیجه برای رفع عطش بسیار مفید است. به علت فراوانی آب در این محصول، برای جلوگیری و دفع سنگ کلیه، خوردن آن بسیار توصیه شده است. هندوانه منبع غنی از بتاکاروتن و لیکوپن است که این مواد از آنتی اکسیدان های طبیعی هستند و همانطور که اثبات شده است آنتی اکسیدانها ترکیباتی هستند که از بروز سرطان ها در انسان جلوگیری می کنند، پس این باور که با خوردن هندوانه بیماری کمتر به سراغ ما می آید در وجود این آنتی اکسیدانها نهفته است.
هندوانه از بروز آسیب های پوستی در اثر نور جلوگیری می کند. موجب دفع بیشتر و سریع مواد زاید از بدن می شود و به شادابی و طراوت پوست می انجامد. درصد کمی قند دارد و میزان کالری آن بسیار پایین است، اما نکته مهم در این جاست که همیشه هندوانه را به عنوان میان وعده مصرف کنید، نه به همراه غذا زیرا در هضم و جذب اختلال ایجاد می کند.
هندوانههای به شرط چاقو
در سراسر ایران، جایی را نمییابید که خوردن هندوانه در شب یلدا، جزء آداب و رسوم آن نباشد، زیرا عدهای اعتقاد دارند که اگر مقداری هندوانه در شب چله بخورند، در سراسر چله بزرگ و کوچک، یعنی زمستانی که در پیش دارند، سرما و بیماری بر آنها غلبه نخواهد کرد.
در حقیقت مصرف هندوانه، به دلیل سرشار بودن از انواع ویتامینها و املاح معدنی، نیاز بدن به این مواد مغذی را تامین کرده و مایعات هدر رفته را جبران میکند. وجود مقادیر بالایی از آنتیاکسیدانهای مختلف در این میوه، آن را ارزشمند ساخته است.
ویتامینهای «A» و «C» و «لیکوپن» از مهم ترین ضداکسیدکنندههای هندوانه به شمار میآیند. این ترکیبات با غیر فعال کردن رادیکالهای آزاد، از اکسیداسیون کلسترول و تنگشدن دیواره عروق و در نهایت از بروز بیماریهای قلبی و سکته جلوگیری میکنند. به علاوه مطالعات نشان میدهد که مصرف منظم این میوه، از بروز حملات آسم، سرطان کولون و حتی آرتروز میکاهد؛ حتی هندوانه را درمان بیماری های کلیه ، نقرس و بواسیر هم میدانند.
تخم هندوانه نیز حاوی ۳۰ درصد روغن است که از نظر خواص شیمیایی مانند بادام است و مغز تخم هندوانه هم انگلهای روده و معده را از بین میبرد. در نسخ قدیمی به خواص پوست سفید داخل آن اشاره شده است که برای زخم گلو و دهان بسیار مفید است.
هندوانه از دیدگاه طب قدیم سرد و تر است و در گذشته از آن به عنوان تببر نیز استفاده میکردهاند. این میوه عطش را کم میکند و پوست را مرطوب نگه میدارد. از نظر میزان انرژی، میوه مناسبی برای رژیم لاغری به شمار میآید.
جالب است بدانید مردم تالش به جز خوردن هندوانه در شب یلدا، با پوست آن فال هم میگیرند. برای این کار، پوست هندوانههای شب یلدا را میبرند، آن را چهار قسمت کرده، چهار تکه را در دست گرفته و نیت میکنند. پس از آن پوستهها را از جلو به پشت سر میاندازند.
طبق رسم تالشیها، اگر دو قطعه سبز و دو قطعه سفید بیفتد، خوب است. یک قطعه سبز و سه قطعه سفید، باطل است و هر چهار قطعه سبز یعنی اینکه «شما خیلی خوششانساید».
انار: این میوه در سفره شب یلدا نماد شادی و زایش است. انار میوه ای است که از قدیم از آن به عنوان میوه ای خون ساز یاد می شد. به افرادی که رنگی مهتابی و از نظر جثه رنجور بودند، توصیه می شد که آب انار بنوشند. امروزه اثبات شده انار سرشار از ویتامین ث است که سبب تقویت سیستم ایمنی بدن و تصفیه کننده خون و سرشار از آهن است، در نتیجه موجب افزایش انرژی و خون سازی در بدن فرد می شود و تصفیه خون مانند زندگی یا زایش دوباره انسان است، به همین علت انار را نماد زایش و شادی می دانند.
ترش یا شیرین
بسیاری از مردم معتقدند که انار، درمانکننده بسیاری از بیماریها و دردهاست. این اعتقاد درستی است، چرا که انار، بسیاری از بیماریها را درمان میکند. نکته جالب اینکه خواص درمانی و حیاتی در انار شیرین به مراتب بیشتر و کاملتر است، زیرا انار شیرین، اناری است که کاملاً رسیده و ترکیبات شیمیایی آن، کامل شده است و به شکل طبیعی به تکامل مواد مغذی موجود رسیده است.
در انار ترش که مواد قندی آن کمتر است، مواد اسیدی مانند اسید مالیک و اسیدسیتریک وجود دارد که در بعضی از افراد ایجاد ناراحتی خواهد کرد. انار برای سلامتی پوست بسیار مفید است و نکته بسیار مهم این است که با مصرف انار، سموم بدن دفع میشود.
پاکسازی سموم از بدن، در ایجاد شادمانی و نشاط در افراد بسیار موثر است و کبد که وظیفه پاکسازی سموم از بدن را دارد، با مصرف انار تقویت میشود. مصرف انار باعث رفع لکهای پوستی میشود و برای رفع خستگی و آرامش اعصاب بسیار کارآمد است.
انار در حقیقت یک میوه نیست، بلکه یک پزشک و درمانکننده بیماریهای کبد ، مسمومیتهای خون، خستگی جسمی و عصبی و بالاخره رفع کننده بیماریهای عفونی و انگلهای دستگاه گوارش است.
در شیراز و بخشهای جنوبی کشور، رسم است که انار شب یلدا را با گلپر میخورند. گلپر علاوه بر خواص بیشمار باعث افزایش قوای بدنی میشود و ترکیب انار و گلپر از سرماخوردگی پیشگیری میکند.
آجیل: آجیل شب یلدا شامل پسته، بادام، گردو، فندق و در بعضی مناطق کشور از میوه های خشک نیز به عنوان آجیل شب یلدا استفاده می شود. آجیل به عنوان سالم ترین تنقلات شناخته شده و دارای فیبر بالاست که در درمان یبوست، چاقی، انواع سرطان ها از جمله سرطان معده و روده بسیار مؤثر است. آجیل دارای انواع ویتامینهای گروه E و B، روی، کلسیم، فسفر و پتاسیم، منیزیوم، ویتامین A و پروتئین است که وجود این مواد در بدن موجب افزایش تراکم استخوان و جلوگیری از ریزش مو و چین و چروک پوست، درمان افسردگی، افزایش قدرت بینایی و رفع خستگی و گرفتگی عضلات می شود.
اما باید توجه کرد با اینکه چربی موجود در آجیل از نوع مضر نیست، اما دارای کالری بالایی است و برای جلوگیری از افزایش وزن در خوردن آن باید اعتدال رعایت شود.
در آخر، بیان این نکته نیز بسیار مهم است که دور هم بودن در شب یلدا و انجام صله رحم، موجب افزایش صمیمیت و محبت در نزد اعضای خانواده، رفع کدورتها و در نتیجه ایجاد یک حس و حال مثبت در مغز و روح انسان می شود، پس شب یلدا تنها طولانی ترین شب سال نخواهد بود بلکه می توان از آن به عنوان یک شب با خواص روحی و تغذیه ای فراوان نام ببریم.