همه‌ی ما زمینیان با “ماه کامل” یا ماه پُر آشنا هستیم، زمانی که همه‌ی قرص ماه از نور خورشید روشن می‌شود. همچنین با هلال ماه نیز آشناییم، زمانی که تنها باریکه‌ای هلالی از چهره‌ی ماه روشن است. با این وجود اگر بیشتر از نیمی از چهره‌ی ماه روشن شده باشد، ولی باز هم کاملا روشن نشده باشد، آن گام را گام کوژ (به عربی: محدب)، و آن ماه را کوژماه می‌نامیم.
نِمودهای ماه، گام‌های ماه یا اَهِلِّه قمر در ستاره‌شناسی به حالت‌های مختلف دیده شدن بخش روشن ماه از زمین گفته می‌شود. برخی از این حالت‌ها نامی ویژه دارند:
- ماه نو
- تربیع اول (یک‌چهارم نخست)
- بدر یا ماه تمام
- تربیع دوم (یک‌چهارم دوم)
- محاق (ماه تاریک)
ماه در نخستین نیمه از دورش از ماه نو تا ماه پُر پیش می‌رود که به این بخش، ماه فزاینده می‌گویند. ماه در نیمه دوم دورش، ماه کاهنده نام گرفته است.
فضانوردان که از ماه زمین را می‌نگرند زمین هم به ترتیب همان نمودهایی را دارا است که ما از روی زمین در مورد ماه مشاهده می‌کنیم. اما هر نمود زمین درست نقطه مقابل اهله ماه خواهد بود. اگر ماه در نمود ربع سوم باشد فضانوردان زمین را در ربع اول خواهند دید.
در فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی ماه را بیشتر در گام هلال و یا کامل نشان می‌دهند و بسیار کم پیش آمده که یک ماه کوژ در فیلم یا سریالی دیده شود، ولی در واقعیت بسیار پدیده‌ی رایج و آشناییست. این عکس در یکی از شب‌های پایانی ماه در یمتلاند سوئد گرفته شده و ماه را در گام کوژ نشان می‌دهد. این کوژماه تنها چند شب بعد به یک هلال، و سپس ماه نو تبدیل شد و در ادامه‌ی این چرخه، دوباره یک کوژماه شد.
ماه نو بطور معمول در هر گردش هلالی کره ماه به دور زمین رخ می‌دهد و یکی از گام‌های ماه است و آن زمانی است که ماه در مسیر خود از مقارنه با خورشید (محاق) گذشته و پس از اولین یا دومین شب، غروب هنگام به شکل هلال نورانی باریکی از جانب مغرب با ارتفاع کمی خود را نمایش می‌دهد. ماه نو سرآغاز زمانبندی ماه قمری است.
امشب هم بیننده‌ی کوژماه خواهیم بود که در پی‌اش، جمعه شب بار دیگر ماه پُر می‌شود (به گام کامل می‌رسد). گفتنی‌ست در بخشی از فرهنگ باخترزمین، ماه پُر در ماه نوامبر به نام ماه سگ آبی (Beaver Moon) شناخته می‌شود. عکاس این تصویر که دوربین را برای گرفتن عکس از ماه تنظیم کرده بود پس از گرفتن عکس با شگفتی تمام هواپیمایی را دید که در پیش‌زمینه ثبت شده، انگار که دارد از بالای ماه می‌گذرد.
اروپای گوژ
گرچه حالت (فاز، گام) این ماه آشنا به نظر می رسد ولی خود ماه آشنا نیست. در واقع، این حالت گوژ (محدب، gibbous phase)، بخشی از “اروپا”، ماه سیاره ی مشتری را نشان می دهد.
فضاپیمای روباتیک گالیله طی ماموریتش در گردش به دور مشتری از ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۳، این تصویر موزاییکی را ثبت کرد. در عکس، صفحه های یخی روشن، ترک هایی که تا افق پیش رفته اند، و لکه های تیره که احتمالن از یخ و خاک با هم تشکیل شده را می توان دید. برجستگی های سطحی، به ویژه در منطقه ی تاریک و روشنِ نزدیک خط فاصل (خط پایانگر)، با سایه هایی که ایجاد کرده اند دیده می شوند. نقشهٔ جهان که در آن سایه‌مرز (در ماه آوریل) نمایان است.
خط جداکنندهٔ بخش‌های تاریک و روشن سیاره یا قمر را سایه‌مرز می‌گویند. سایه‌مرز نشانگر مرز میان شب و روز در اجرام آسمانی است.
اروپا تقریبن هم اندازه ی ماه زمین ولی بسیار صاف تر از آن است و بلندی ها و گودال های برخوردیِ کمی نیز دارد. عکس ها و شواهد گسیلیده از فضاپیمای گالیله نشان می دهد که ممکن است زیر سطح یخی آن، اقیانوس های مایع وجود داشته باشد. برای آزمودن حدس و گمان ها در مورد احتمال وجود حیات در این اقیانوس ها، ناسا و اِسا (آژانس فضایی اروپا) طرح مقدماتی ماموریت سامانه ی اروپا – مشتری را آغاز کرده اند. فضاپیمای پیشنهادی برای این ماموریت، در حدود سال ۲۰۲۰ به فضا پرتاب خواهد شد که به بررسی مشتری و به ویژه ماه “اروپا” خواهد پرداخت. اگر سطح یخی آن به حد کافی نازک باشد، ممکن است در ادامه ی ماموریت، روبات های hydrobot را نیز در جستجوی حیات به درون اقیانوس ها بفرستد.
* به روزرسانی در دسامبر ۲۰۱۳: در رصدهای تازه ای که توسط تلسکوپ فضایی هابل انجام شده، نشانه هایی از وجود فواره های یخی روی سطح اروپا دیده شده که همانند فواره های انسلادوس، ماه کیوان، یخ و بخار آب به بیرون می افشانند.
منبع apod.nasa، برگرفته از یک ستاره در هفت آسمان
