اسطوخودوس، گیاهی است چند ساله از خانواده نعناع و بسیار معطر که ارتفاع آن حدود نیم مترو بوته آن چوبی است و اعضای گیاه از تارهای ستاره‌ای پوشیده شده که عطر گیاه به دلیل وجود همین تارهاست. گیاهی است با برگ‌های متقابل، باریک و دراز سبز رنگ و پوشیده از کرک‌های سفید پنبه‌ای که گل‌های آن به صورت سنبله و به رنگ بنفش است. در فصل بهار از نیمه‌های فروردین تا اواخر مردادماه گل می‌دهد بوعلی سینا این گیاه را جاروی دماغ نامیده است.
اسطوخودوس در درمان بیماری‌های عصبی، استرس، خستگی روحی، سردرد و تیک عصبی مفید است. ضد عفونی کننده خوبی است و برای درمان زکام و سرماخوردگی، بیماری‌های ریوی و سینوزیت به همراه گیاه مرزنجوش یا بومادران به عنوان بخور استفاده می‌شود. به این شکل که یک مشت از هر کدام با ۲ لیوان آب جوش بخور داده شود. همچنین در قدیم، برای رفع بی خوابی یک مشت از برگ این گیاه را زیر بالش می‌گذاشتند.
نام لاتین این گیاه لاواند، به معنای شستشوست و جالب است بدانید که عطرند مشهور لاوا (Lavand) از گیاه اسطوخودوس تهیه می‌شود. همچنین از این گیاه روغنی استخراج می‌شود که بسیار معطر است و بوییدن آن حالت آرام بخشی دارد و در درمان بی‌خوابی کاربرد بسیار دارد. گل‌های این گیاه جاذب زنبور عسل بوده و عسل مرغوبی از آن تولید می‌شود. قسمت مورد استفاده این گیاه، سرشاخه‌های گلدار آن است و بهترین زمان برداشت آن، اوایل خرداد تا اوا مرداد یعنی هنگامی است که گل‌ها روی گیاه ظاهر می‌شوند.
ویژگی‌های رویشی
اسطوخودوس در بیشتر نقاط دنیا به حالت خودرو می‌روید و بسته به شرایط محیط و خاک، به انواع مختلف ظاهر می‌شود. در ایران، این گیاه بی نظیر در اطراف کوه‌های درمیان. کوه‌های باغران. ارتفاعات شوسف. خوسف و گل و رچ دیده می‌شود. اسطوخودوس در خاک‌های مخلوط با شن و ماسه که به خوبی آبیاری بشوند و محل نیز آفتاب‌گیر باشد، رشد می‌نماید. همچنین در باغچه منزل هم می‌توان آن را به عنوان یک گیاه تزیینی کاشت و از محاسن آن بهره برد.
خواص دارویی
اسطوخودوس از نظر طب سنتی، گرم و خشک است. قسمت مورد استفاده این گیاه، گل و سرشاخه‌های گلدار آن است. طعم اسطوخودوس تلخ و بوی آن بسیار مطبوع است و به علت بوی مطبوع آن در عطر سازی مصرف می‌شود. اسانس اسطوخودوس که از تقطیر گل و سرشاخه‌های گلدار این گیاه به دست می‌آید، مایعی زرد رنگ یا زرد مایل به سبزاست که دارای بوی مطبوعی است. گل‌های اسطوخودوس خاصیت ضد عفونی داردو برای رفع عفونت مجاری تنفسی. آسم.
گریپ و سیاه سرفه بسیار مؤثر است. جوشانده ۴۵ گرم اسطوخودوس در یک لیتر آب خاصیت مسکن داشته و برای درمان سردرد و تشنج بسیار نافع است و همچنین نفخ معده و سرگیجه را بر طرف می‌کند و مقوی معده، مدر، نیرو دهنده و بادشکن است. جوهری که از اسطوخودوس به‌دست می اید، به صورت استعمال خارجی برای تسکین دردهای روماتیسمی مؤثر است. خشک کرده این گیاه را به صورت بسته بندی می‌توانید از تمام عطاری‌ها تهیه نمایید و همانند چای معمولی مقداری از دم کرده آن را نوش جان کنید. برای رفع خستگی و آرامش چند قطره روغن اسطوخودوس را در وان آب گرم ریخته و یک ربع ساعت در آن دراز بکشید. گرفتگی‌ها را باز می‌کند. مقوی معده است.
ادرار آور می‌باشد. معرق است و تب را پایین می‌آورد. صفرابر بوده و کبد را به کار می‌اندازد و بیماری‌های کبدی را برطرف می‌کند. ضد تشنج است. برای تقویت عمومی بدن خوب است. کرم‌های معده و روده را از بین می‌برد. بیماری‌های سینه و سرفه را برطرف می‌کند. در معالجه زکام مؤثر است. از آن می‌توان به عنوان مسهل و تمیز کننده استفاده کرد. برای رفع بیماری‌های مجاری ادرار مفید است. برای برطرف کردن رعشه و سرگیجه حدود ۵ گرم از پودر آن را با عسل مخلوط کرده و هر شب بخورید.
برای رفع فراموشی و تقویت حافظه از دم کرده اسطوخودوس استفاده کنید. برای رفع بی‌خوابی، اگر یک قطره از روغن اسطوخودوس را روی یک تکه پنبه بچکانید و آن را داخل بالش خود قرار دهید، خواب مطبوعی برای شما می‌آورد. برای برطرف کردن غم و اندوه هر روز دم کرده اسطوخودوس بنوشید. اگر دست و پای شما خواب می‌رود از این گیاه استفاده کنید. برای پیشگیری از آب آوردن بدن، دم کرده اسطوخودوس بنوشید. زردی را برطرف می‌کند. برای رفع حالت تهوع و سرگیجه مفید است. سردرد و سردردهای یک طرفه را درمان می‌کند. برای معالجه ضعف اعصاب مفید است. تپش قلب را از بین می‌برد. آسم را برطرف می‌کند. برای برطرف کردن ترشحات زنانه مفید است. برای برطرف کردن سوء هاضمه یک قطره اسانس اسطوخودوس را در یک لیوان آب نیم گرم بریزید و یا یک فنجان از دم کرده آن را بنوشید.
اسطوخودوس درمان کننده رماتیسم، آرتروز و نقرس است. برای این منظور کمپرس آن را بر روی عضو مورد نظر بگذارید و یا اینکه ۲ قطره روغن آن را با یک قاشق روغن بادام و یا روغن زیتون مخلوط کرده و عضو دردناک را با آن ماساژ دهید. زخم‌های کهنه را با مالیدن اسانس اسطوخودوس که در الکل حل کرده‌اید برطرف کنید. برای درمان بیماری‌های ریوی ۲ تا ۳ قطره روغن اسطوخودوس را با یک قاشق غذا خوری روغن بادام و یا روغن زیتون مخلوط کرده و سینه و پشت بیمار را ماساژ دهید. مالیدن پماد اسطوخودوس زخم‌ها را ضد عفونی کرده و التیام می‌بخشد. برای برطرف کردن بوهای نامتناسب در منزل، چند قطره روغن اسطوخودوس را در آب ریخته و بگذارید به آرامی بجوشد، عطر مطبوعی را در هوا پخش می‌کند. برای رفع بی‌خوابی یک قاشق چای‌خوری پودر اسطوخودوس را با یک قاشق چای‌خوری پودر سنبل‌الطیب مخلوط کرده و در یک لیوان آبجوش ریخته و به مدت ۱۰ دقیقه دم کنید. این دم کرده را یک ساعت قبل خواب میل کنید تا بی‌خوابی شما برطرف شود.
طرز استفاده
دم کرده اسطوخودوس: حدود ۵ گرم سرشاخه گلدار و یا گل این گیاه را در یک لیتر آب جوش ریخته و به مدت ۱۰ دقیقه دم کنید. مقدار مصرف این دم کرده ۳ – ۴ فنجان در روز است.
کمپرس اسطوخودوس: ۳۰ گرم گل و یا سرشاخه گلدار این گیاه را با یک لیتر آب جوش مخلوط کرده و به مدت ۱۰ دقیقه دم کنید.
اسانس و روغن اسطوخودوس: یک قطره از آن را با یک قاشق روغن بادام و یا روغن زیتون مخلوط کرده و برای ماساژ استفاده کنید. و یا یک قطره آن را روی یک حبه قند و یا یک قاشق عسل مخلوط کرده بخورید.
مضرات: اسطوخودوس گیاهی است بی ضرر که همه می‌توانند از آن استفاده کنند. فقط برای اشخاص صفراوی مزاج خوب نیست و باعث آشفتگی می‌شود. این گونه اشخاص باید آن را با سکنجبین یا کتیرا مخلوط کنند و بخورند.
این مطلب اولین بار در فصلنامه شیرین بیان به قلم سریه محمد نژاد منتشر شده است.
