در تحولات اخیر گردشگری، موسیقی – در سبک‌ها و اشکال مختلف – به سرعت در حال تبدیل شدن به دلیلی اساسی برای سفر و در نتیجه بازاری برای گردشگران می‌باشد. گردشگری موسیقی، چه از نوع کلاسیک و چه موسیقی پاپ، در اواخر دهه‌های قرن ۲۰ رشد چشمگیری داشته و موجب شکل‌گیری الگوهای متمایزی از تفریح و گردشگری شده است. مسلم است هر نوع از گردشگری، اثرات خاص خود را بر روی جوامع میزبان به همراه خواهد داشت. از ابعاد سه‌گانه‌ی گردشگری، بعد اجتماعی در بحث گردشگری پایدار کمتر مورد توجه قرار گرفته است و شاید دلیل، این است که «اثرات اجتماعی فرهنگی گردشگری معمولاً به آرامی و در طول زمان رخ می‌دهند و تا حد زیادی نامرئی و نامحسوس می‌باشد. نگرش واقع‌بینانه‌تر آن است که گردشگری هر دو نتیجه مثبت و منفی را در کشورهای جهان سوم به ارمغان داشته است اما سطوح مربوطه، با توجه به ساختارهای اجتماعی-فرهنگی کشور، منطقه‌ی گردشگری و سطح توسعه‌ی آن متفاوت می‌باشد. ایران نیز مهد تنوع موسیقی است و هم اکنون زمان آن است که از نگاهی نو به این بخش از صنعت گردشگری توجه شود.
موسیقی فولکلور ترکمن، یکی از بارزترین شاخصه‌های فرهنگی شهر آق‌قلا می‌باشد. موسیقی در این جامعه مانند دیگر جوامع و اقوام علاوه بر پارهای خصوصیات کلی، دارای ویژگی‌های خاص خود می‌باشد که این امر حاصل تأثیر عواملی همچون قدمت تمدن، احساسات و عواطف مردمی که در آن فرهنگ نشو و نما یافته، کیفیت جغرافیایی محل سکونت قوم، طبیعت پیرامون، شرایط قومی، حوادث تاریخی، عوامل اجتماعی و خاطرات شادی بخش و دوران غم انگیز است.
گردشگری موسیقی شامل طیف وسیعی از اقداماتی است که در آن مکان‌های تولید موسیقی (چه درگذشته و چه در زمان حال)، توسط استراتژی‌های دولت، هیأت ارتقاء گردشگری و شرکت‌های میراث موسیقیایی تبدیل به نقاطی جذاب برای گردشگران شوند. گردشگری موسیقی را صنعتی بسیار بزرگ می‌دانند که در سال،۱۹۹۹ تقریباً ۱۷ درصد از ۳.۵ میلیارد دلار صنعت گردشگری ایالات متحده را به خود اختصاص داد. گردشگری موسیقی در انگلیس از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴، ۳۴ درصد رشد داشته است. تعداد گردشگران موسیقی از ۷.۱ میلیون به ۹.۵ میلیون نفر افزایش یافت که ۳۹ درصد این گردشگران، خارجی بوده‌اند. این نوع گردشگری نه تنها موجب افزایش نشاط و رفاه مردم شده بلکه باعث جاری شدن ثروت به اقتصاد محلی در سراسر انگلیس گردیده است. گردشگری موسیقی یک پدیده‌ی اجتماعی است که نمی‌تواند به سادگی از دیگر اشکال گردشگری و یا دیگر سرگرمی‌ها و فعالیت‌ها به منظور مشخص کردن اثرات اقتصادی‌اش جدا شود. گردشگری موسیقی سفر افراد برای گوش دادن به اجراهای زنده و یا تجربه‌ی تاریخچه‌ی مرتبط با ایجاد و یا اجرای موسیقی در مکان‌هایی غیر از محیط معمول زندگی آنها را شامل می‌شود. این مکان‌ها می‌توانند شامل سالن‌های اجرا، موزه‌ها، خانه‌های موسیقیدانان و همچنین مکان‌های مربوط به متن یک ترانه است. گردشگری موسیقی با موسیقی کلاسیک پدید آمد. در دهه‌های اخیر قرن ۲۰ ظهور مرحله‌ی جدیدی از موسیقی پاپ، احیای موسیقی محلی و اهمیت روزافزون موسیقی کلاسیک، موجبات گسترش و تنوع قابل توجه گردشگری موسیقی را فراهم نمودند. جشنوارههای موسیقی، مؤلفه‌ای کلیدی از گردشگری موسیقی می‌باشند که صدها سال از موجودیت آن می‌گذرد.
در تاریخچه‌ی امروزی و مدرن‌تر موسیقی، جشنواره‌ی پاپ مونتری در تابستان،۱۹۶۷ یکی از مهم‌ترین نقاط عطف جشنوارههای موسیقی در نظر گرفته می‌شود. بعد از آن در ماه ژوئن «تابستان عشق» به عنوان لحظه‌ای نمادین در تاریخچه‌ی موسیقی، نسلی را شکل داد. چند سال بعد، معروف‌ترین جشنواره‌ی موسیقی در ۱۹۶۹ در ووداستاک اجرا شد. این جشنواره جمعیتی بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر را به خود جذب نمود. جذابیت جشنوارههای موسیقی به این است که افراد می‌توانند با شرکت در جشنواره، سبک‌های موسیقائی متفاوتی را با احتمال ارتباط با افرادی که احساسی شبیه آنها دارند، در یک مکان گوش کنند. خدمات جشنوارههای موسیقی، فراهم آوردن تجربه‌ی موسیقائی می‌باشد. بخش جشنوارههای موسیقی تا حدی رشد کرده است که تبدیل به صنعتی بزرگ و قابل ملاحظه شده است. در سراسر دنیا بیش از ۸۰۰ جشنواره موسیقی در انواع مختلف در ۵۷ کشور وجود دارد.
اثرات اجتماعی گردشگری
پژوهشگران اثرات اجتماعی را «تغییر در کیفیت زندگی ساکنان مقاصد گردشگری» تعریف کرده‌اند؛ بنابراین، می‌توان گفت همه اثرات یک بعد اجتماعی دارند. تعریف دیگر اثرات اجتماعی می‌تواند «اثرات توسعه یا فعالیت‌های گردشگری بر زندگی ساکنان معاصر جامعه و فعالیت‌های فردی یا گروهی آنها» تعریف شود. اثرات اجتماعی این‌گونه نیز تعریف می‌شوند: «تمامی عواقب و پیامدهای اجتماعی و فرهنگی ناشی از هرگونه فعالیت عمومی یا خصوصی، برای جمعیت بشری که شیوه‌ی زندگی مردم، کار کردن، بازی کردن، ارتباط با یکدیگر و سازمان‌دهی برای رفع نیازهای جامعه را تغییر می‌دهد». این اصطلاح همچنین اثرات فرهنگی مثل تغییرات در هنجارها، ارزش‌ها و اعتقاداتی که شناخت مردم از خود و جامعه‌ی آنها را توجیه می‌کند، شامل می‌شود. همچنین پژوهشگران اصطلاح اثرات اجتماعی را «تغییرات در شرایط فرهنگی و اجتماعی که می‌تواند مثبت یا منفی بوده و به طور مستقیم یا غیرمستقیم از یک فعالیت، پروژه یا برنامه ناشی شود» تعریف می‌کند.
انواع اثرات اجتماعی گردشگری
قبل از بررسی انواع خاص اثرات، مهم است که بدانیم پایه و منشأ این اثرات از کجاست. برخی از انواع اثرات اجتماعی- اقتصادی، تغییرات طبیعی ناشی از هر نوع توسعه اقتصادی هستند حتی زمانی که ساکنان و گردشگران از زمینه‌های فرهنگی و سطوح اجتماعی و اقتصادی مشابه هستند؛ که معمولاً در مورد گردشگری داخلی صدق می‌کند. اثرات دیگر، از تفاوت‌های اجتماعی- اقتصادی بین ساکنان و گردشگران با زمینه‌های فرهنگی یکسان و یا متفاوت ناشی می‌شود. سطوح توسعه‌ی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ساکنان و گردشگران می‌تواند یک عامل بسیار مهم باشد. نوع سوم اثرات می‌تواند ناشی از تفاوت‌های فرهنگی قابل توجه بین ساکنان و گردشگران باشد. عمدتاً به نظر می‌رسد مشکلات در مقاصدی مثل کشورهای درحال‌توسعه رخ دهد، جایی که اکثریت گردشگران از کشورهای توسعه یافته‌اند و دولت حرف کمی در توسعه‌ی گردشگری برای مردم محلی دارد.
اثرات و تغییرات اجتماعی- فرهنگی ناشی از گردشگری، در قیاس با اثرات اقتصادی و زیست محیطی بسیار پیچیده‌تر، نامحسوس و ناملموس‌تر بوده و برای اینکه صورت خارجی به خود بگیرند، نیازمند زمان می‌باشند؛ به همین دلیل ارزیابی آنها نیز زمان‌بر خواهد بود و نمی‌تواند به صورت مستقیم دیده یا اندازه گیری شوند. همچنین اندازه گیری اثرات اجتماعی گردشگری به دلیل غیر مستقیم بودن آنها تا حد زیادی مشکل است به طوری که ممکن است احساس شود هنوز اثرات دیگری مانده‌اند که هویدا نشده‌اند و یا کسی متوجه آنها نشده است. گردشگری معمولاً یکی از عوامل تغییرات اجتماعی- اقتصادی در هر منطقه‌ای بوده که گویا یکی از آشکارترین عوامل تغییر می‌باشد. تغییرات معمولاً از طرقی مثل توسعه‌ی سایر بخش‌های اقتصادی، مانند تولید یا معدن، پیشرفت مدارس و دیگر امکانات جامعه، قرار گرفتن در معرض رسانه‌های گروهی، رادیو، تلویزیون، روزنامه و مجلات، برگشتن ساکنانی که به خارج از منطقه سفر کرده‌اند و با خود ایده‌ها و چالش‌های جدیدی برای ارزش‌ها و سبک زندگی محلی به ارمغان آورده‌اند و بسیاری عوامل دیگر، نیز می‌توانند رخ دهند. اغلب اوقات گردشگری نقش یک قربانی در دسترس را برای تمامی تغییرات ناخواسته‌ای که می‌تواند در یک منطقه رخ دهد، ایفا می‌کند.
مورد نمونه: آق‌قلا
منطقه مورد مطالعه شهر آق‌قلا، مرکز شهرستان آق‌قلا است. این شهر در سال ۱۳۹۰، جمعیتی معادل با ۳۱۶۲۶ نفر داشته و از ۸۰۶۲ خانوار تشکیل شده است. شهر آق‌قلا یکی از مهم‌ترین شهرهای ترکمن نشین این شهرستان می‌باشد. منابع درآمد مردم آق‌قلا نخست زراعت و پس از آن صنایع دستی و کارگری است. ترکمن‌ها نسبت به فرهنگ و سنن خود حساسیت فراوانی دارند. اکثریت آنها خواستار آن هستند که عرف محلی در مراسم مختلف ترکمن ساری و جاری باشد. موسیقی سنتی ترکمن نیز جایگاه ویژه‌ای نزد افراد این قوم دارد. بررسی موسیقی قوم ترکمن بدون جستجو در تاریخ و فرهنگ این قوم کاری دشوار است. حرکت و کوچ این اقوام از صحراهای مغولستان طی قرن‌ها صورت پذیرفت و رفته‌رفته گروه‌های کثیری از آنان در سمت دریاچه‌ی خزر و صحراهای وسیع آسیای میانه پراکنده شدند. از جمله مهم‌ترین پتانسیل‌های موسیقی ترکمنی که نقش مؤثری در جذب گردشگران فرهنگی دارد، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱- برگزاری جشنوارههای موسیقی در زمینه‌های فولکلوریک ترکمن مانند: عاطفی (این‌گونه موسیقی را لالایی و در اصطلاح ترکمنی «هودی» می‌نامند)، تغزلی (در این‌گونه، خواننده، سوز عاشقانه و شرح هجران و فراق معشوق را بیان می‌دارد)، حماسی (در این‌گونه موسیقی، همراه با نواختن دوتار اشعاری خوانده می‌شود که شرح حماسه آفرینی‌های قهرمانان ملی است)، بزمی (اشعار این موسیقی یادآور روزهای خوشی و امید به زندگی می‌باشد) و آیینی (که در آن رابطه انسان با خدا و مفاهیم معنوی زندگی بیان می‌شود).
۲- آواز و رقص نمایشی «ذکر خنجر»
۳- مراسم آیینی موسیقی درمانی با «پرُخوانی» و «ذکرخوانی»
۴- ارائه «مقام» ها در موسیقی ترکمن (حدود ۵۰۰ مقام در موسیقی ترکمن شناخته شده است)
۵- ارائه سازهای موسیقی ترکمنی که در نوع خود منحصر به فرد می‌باشند مانند: تامدره (دوتار)، قجاق (کمانچه)، تؤیتیک، یدی بوغین (همان نی ۷ بند)، قاووز (زنبورک) و…
در حال حاضر گردشگری موسیقی ترکمن در شهر آق‌قلا به صورت محدود و نیمه حرفه‌ای رواج دارد. از مهم‌ترین فعالیت‌های این شاخه از گردشگری در شهر آق‌قلا می‌توان به رویدادهایی نظیر: مراسم بزرگداشت مختومقلی فراغی شاعر و عارف نامدار ترکمن، مراسم هفته وحدت، مراسم نی نوازی، دوتار نوازی و آیین خنجر و سایر برنامه‌های متنوع اشاره نمود.
آق‌قلا شهری است که پتانسیل‌های لازم برای برگزاری رویدادهای گردشگری موسیقی را داراست اما از زیرساخت‌های لازم برای توسعه‌ی آن برخوردار نمی‌باشد. از جمله قابلیت‌های مثبت این شهر در مبحث مورد مطالعه، نزدیکی به مرکز استان است. اگر شهر آق‌قلا و گردشگری موسیقی آن به عنوان بسته‌های سفر در برنامه- های تبلیغاتی گرگان گنجانده شود، مردم آق‌قلا از امکاناتی نظیر امکانات موجود در شهر گرگان، بهره‌مند می‌شوند. بدین ترتیب می‌توان از گردشگری موسیقی به عنوان راهکاری برای جذب گردشگر و به تبع آن بهبود زیرساخت‌ها، امکانات و تسهیلات برای جامعه‌ی محلی استفاده نمود. از سوی دیگر توسعه گردشگری موسیقی طبعاً تغییرات عدیده فرهنگی را با خود خواهد داشت به خصوص که فرهنگ منطقه (ترکمن) فرهنگی خاص بوده و طبعاً در این میان برخورد فرهنگ‌ها صورت خواهد پذیرفت. احتمالاً این امر با توجه به فرهنگ مرجع (فارس) اثراتی مانند تغییر در پوشش، زبان و… را با خود به همراه خواهد داشت. همچنین از سوی دیگر باعث رونق اقتصادی و تزریق روحیه نشاط و شادابی در منطقه نیز خواهد بود. با این حال می- بایست در ایجاد چنین فضایی، کلیه جوانب فرهنگی و اجتماعی نسبت به منافع اقتصادی و مالی در اولویت باشد.
مطالعات نشان می‌دهد، گردشگری موسیقی در این منطقه تنها قابلیت تبیین و پیش‌بینی اثرات مثبت اجتماعی را داشته است. یکی از دلایل مهم این امر آن است که شهر آق‌قلا از لحاظ چرخه‌ی گردشگری هنوز به مرحله‌ی رشد مقصد گردشگری نرسیده است که اثرات منفی آن در جامعه نمود پیدا کند و موجبات نارضایتی جامعه‌ی محلی را فراهم نماید. تصورات و پیش‌فرض‌های ذهنی مثبت نسبت به توسعه‌ی گردشگری موسیقی نیز می‌تواند این امر را توجیه نماید. می‌توان گفت یکی از دلایل مهمی که دیدگاه منفی نسبت به اثرات گردشگری موسیقی وجود نداشته است، مقایسه‌ی آق‌قلا با شهر گرگان می‌باشد. چرا که گرگان یکی از شهرهای گردشگر پذیر در ناحیه‌ی شمالی کشور بوده که به واسطه‌ی رونق صنعت گردشگری تحولات زیرساختی- اجتماعی بسیاری را تجربه کرده است.
گردشگری موسیقی به عنوان یکی از ویژگی‌های فرهنگی منحصر به قوم ترکمن باعث ارائه انگیزه‌ای برای حفظ و احیاء سنن و فرهنگ‌های محلی مردم و به خصوص جوانان منطقه خواهد شد. گسترش گردشگری موسیقی، آشنا ساختن فرهنگ جامعه و معرفی آن به سایر شهرها و مناطق را به دنبال خواهد داشت. این امر در سایه توجه ویژه گردشگران به نوع فرهنگ خاص این منطقه، خود را نشان می‌دهد و چنانکه در مسیر رشد و توسعه گردشگری در این منطقه، در نهایت به یکدست شدن فرهنگ و پوشش و سنت‌های مردم این منطقه با اکثریت گردشگران منجر گردد، شاید دیگر تأثیر مطلوب پیش‌بینی شده را نداشته باشد. در ارتباط با نظر کارشناسان، تجربه‌ی آنان در زمان برگزاری سالروز مختومقلی شاعر پرآوازه‌ی ترکمنی که با اجرای موسیقی در شهرهای مختلف استان گرگان همراه است، ثابت کرده است که حس مشارکت در اجتماع در این زمان‌ها افزایش می‌یابد.
در نهایت شایان ذکر است، آق‌قلا از نظر صنایع دستی نیز بسیار قوی و منحصر به فرد می‌باشد. اما متاسفانه، آن طور که باید مورد توجه قرار نگرفته است. با در نظر گرفتن این امر، اگر بازارچه و یا غرفه‌هایی برای معرفی و فروش صنایع دستی در کنار جشنوارههای موسیقی برپا شود، از چنان استقبالی بهره‌مند خواهد شد که می‌تواند در آینده اثرات تبلیغاتی این دو حوزه را در جذب گردشگر تقویت نماید.
منابع: بهنام افتخاریان، بررسی نقش جشنوارههای موسیقی در توسعه ی گردشگری ایران. مریم قمی، نازنین تبریزی و محمد حسن زال، ارزیابی اثرات اجتماعی گردشگری موسیقی فولکلور بر جوامع محلی از دیدگاه کارشناسان. نظر محمد مصطفایی، مقدمه‌ای بر موسیقی ترکمن
